GREEN UP CHIN HILLS

Ceu Hlun

Ram a ngei lo mi vawleicung miphun tampi lak ah kannih cu ram te kan ngei i hna a ngam. Kan ram te cu Khuanu i a ser ning in iangngeite in a rak um i ram dang vaan kan rak hai lo. Asinain terual deuh kan hong si tik ah cun kan ram cu a teem ngaingai. Thing le ram kan ṭhiam dih i kan sin i khua a sa tawn mi sapi le vapi hmanh um nak an ngei ti lo. Atu cu ser ṭhan caan a cu cang. “Lai Ram Hrinter” ti itlaih in kan ram hniang kan sersiam a hau cang.

Vawleicung ah hin ram chiachia an um. Acheu cu hawrha nih a khuh dih i saram ṭam awk ram hmanh a um lo. Acheu cu thatse rawn an si. Acheu cu thatse rawn ngaingai si ṭung lo in khua a kheen zungzal nak ram an si i, thihling tehna lawng an kho. Acheu cu ram phong an si i thingkung an um lo. Acheu cu lung rumro. Acheu cu cerhtlak nih kumchuak a zual. Acheu ram ah cun zu le va ei awk koko a um lo, rungrul ei awk hmanh. USA ram mah tluk tuhmawng hmanh ah hin zu le va ei awk thingthei rampar a um theng lo. Va a awn tu zong an um theng lo.

Mah lakah kan Lai Ram cu zeizong a tling. Thing par, thing tlai, thing tawba, thing zim, thing hnah, thing hawng. Vansan ei awk a tampi. Hlanlio ah hin Lai Ram ah saram phun an rak tling ti aa hngal. Vui tehna, kuarang tehna, sapi zong an tling ti aa hngal. Sai Sih an ti i hmun a um rih. Sai cu vui a si. Hniarlawn ram ah khin “Kuarang Bawh Nak” ti mi hmun a um. Thang Ceu Pa Laak Nak ti zong a um. Vui nih a rak laak an ti. Cakei phunphun naite tiang an um. Lai Ram khoimaw zawn ah cun atu zong pawpi an um rih ko lai. Vapual, vahai, vakok tehna an rak um.  Lim le rul ngan an um. Fung le vom an um. Tam chim a hau lo. Saram phun a rak tling ko. 

Mahti i kan ram a hninhno ruang ah cun kan miphun cu kan inuam i aho van hai lo in kan nung. Thingram le thilnung, saram le minung, kan ipehtlaih ning (ecosystem)  a ṭhat tuk ca ah kan nun a nuam, kan khuasak a bon. Kan Lai Ram a nuamh nak cu kan kokek ram a nuamh ruang ah a si. Atu hmanh ah ramdang-um Laimi i kan ngaih mi cu kan ram leilung, fingtlang, tiva, pangpar, zuva le saram hi an si. A tlung mi zong i an inuamh nak bik cu ngahring dawi le ramriah ko hi a si. Cu lo, nuamh nak zei ingaih awk a um lo. Kan zu le kan va hi nuamhnak a kan pe tu an si ko. 

Cu ruang ah kan ram hi hring le hmawng in tuah ṭhan a hau. Ram nuam ah ser ṭhan a hau. Zei dah kan tuah lai ti ah cun: thingkeuh kan phun lai. Tlang a peet nak, a kawngh nak, vialte khi thingkung in kan rawlh lai. Burbuuk le hling lak ah khin thing ṭha thing borh kan umter lai. Vawlei chiat nak ah hram thuk thla phun kan ciin hna lai. Lai Ram hi kan hrinter lai. Mah cu, “Green Up Lai Ram” ka ti mi hi a si.

Zeitin dah kan tuah hnga ti kong ah Hniarlawn i an tuah mi tahchunhnak ah ka von laak lai. Atu Hniarlawn inlu tlang khi a hmawng ngaingai. Atu hmanh i a no pah rih mi khuabawi ṭuan an rak ichaang i, anmah i an ka chimh ning ah, mah inlu thing cu an rak ṭhiam dih, kan pupa chan i an rak zuah cang mi cu. Lo ah an tuk, tihthing ah an hau. Asinain khuabawi zong cu thlachiat an ruat deuh cang. Ram zong an daw deuh cang. Ram cu an hual ṭhan. Thing cu an corh hniarmar i kum tlawmte chung ah mah tluk tuhmawng ah cun aa chuah ṭhan ko. Ram kil cu a ṭha tuk.

Khuami lung a fim chin i, thing keuh phun cu kum fatin te an tuah. Mino he aho he, an ṭang i kum khat ah thing keuh kung tampi an phun. Ramdang in heh tiah tha an pek hna. Tangka an herh theng lo nain an tha tho seh tiah tangka an kuat hna. Khuapi  thing phun ni ah lakphak le chuncaw zong rak icawknak u law an ti hna. Hniarlawn cu ṭuan an ser ah cun ṭhawng tuk hna kaw ni khat ah vei zat zat an phun. A thi mual an thi. Saṭil nih naan rua an naan hna. A khumvoi ah an phun ṭhan hna. A nung mual an nung. Ngol an itim lo. Kan ram bite hi kan hrinter lai e an ti.

An tuah ning cu, an ram chung lila i thing keuh fur tlak ka i a kho mi, hmunkhat ka i tam tuk an keuh mi khi, an phawi hna i kaadang ah an ṭhial hna. Phaizawng tehna, hriang tehna khi tiva kam ah torlecheng in an keuh tawn, bu khat pi ah. Mahti ning te i an um ah cun ti nih a kalpi hna. Cun an keuh a chah tuk i an nung taktak kho lo. Mah bantuk cu phawi i kaadang ah phun ding an si.

Mah bantuk program cu Lai Ram khua kip ah um kho sehlaw Lai Ram cu a kong lawng ruah hmanh a nuam tuk hnga. Fapa muang te a hring mi nu bantuk in Lai Ram cu aa nuam ko hnga. A herh mi cu khuaram ser lei ah cozah aa bochan lo mi bu dirh a hau. Mah kutke le thazaang aa bochan mi, khua le ram a daw i a ṭanh bak mi, thazaang ngei mibu ser a hau. Zeitin dah ituah seh law a ṭhat hnga ti ah cun:

  • Thingphun Phu ser ding. Mah Thingphun Phu cu khuabawi tlangpi le zatlang mibu (krifabu zong) i nawl pek mi le cohlan mi si seh.  Mah ah cun khuapi thil le “mahta” zoh in zoh cio a si lai.
  • Thingphun Phu i a cawlcaang tu ah minung 20 hrawng thim ding; khua a khaang tu bik ah minung 7 hrawng thim chin ding. Mah cu EC tiah ti ko ding.
  • EC nih cun, thingkeuh a ngiat lai. Bawh awk le ṭhial awk aa zuat lai. A phun nak hmun a zoh lai. Mi ruaih awk, a phun ni, tehna a ruah in a khaan dih lai.
  • Phun caan a chuah tik ah Thingphun Phu minung 20 cu thingkeuh a phawipi hna lai. An phawi cia mi cu ṭhate in an kenkawi hna lai. A herh ning in mithiam zong an iruaih hna lai.
  • A phun rian ah cun Thingphun Phu lawng lo, zatlang mi aho poh an ruaih hna lai. A phun tu an tam deuh poh ah a haak tu le a humzual tu an tam deuh lai.
  • Cuka ah cu thing keuh cuzat phun ding, zei tluk hlaat in phun ding, ti vialte Thingphun Phu nih tlangtlak dih ding. An phun mi vialte cazin ah ṭial dih ding—cu thingkeuh cuzat cuka ah kan phun ti in.
  • An phun nak tlang le hmunhma cu ruun ding,  veen ding, haak ding.

Zei kung dah phun ding? Zei kung poh phun ding a si ko. Vawlei an ṭhatter cio.

  • Inn sak nak thing: tlor, faar, fahia, hmual
  • Tihthing: lai thing, faa thing, thal thing
  • Ram a hmawnter zokzok mi pawl: hriang, vanfek, laikheeng
  • Thing ngan phun: bung, thingthli, hlahhlun
  • Ei awk: tuaihmawng, zawngṭah, keithei
  • Parthing: chokhlei, hnahkiah, kualṭhuang
  • Zu-va tlanh mi: hnahhlun, tumpangpi, thei
  • Naidem a pe mi:  vanfek, faar, bung
  • Tlang caar hup tu: thihling, faar, hreichuk
  • Si: hmasi (aloe vera), phaansi, thoṭhil
  • Rua, mau, ruangal, thothek, hriphi

Iralrin awk:
Kanmah ramkek a si lo mi thing le thlai phun hi iralrin deuh a hau. Khual thing a tam tuk ah cun kan ram khuaram hi kan ram a lo ti lai lo. Mirang far le zukalip tehna nakin mahhna tluk i a ṭha mi kanmah ramkek thing phun deuh ding an si. Ralrin awk tuk a si mi ah, khual thing le belh cheukhat cu ram an la. Suihnah Thing aphunphun an um i Russia Maple cu ram a la phun a si. A hnah in dah (chemical) phun khat a chuah i, mah cu a pawng thing nih an celh lo. Duhsah in an thi. Mahti cun a pawng thing cu duhsahte’n a hmalh hna i amah ci a thlah thluahmah. Kum 50 hrawng ah cun amah rumro cu tuu a khat. Thing dang an kho kho ti lo. UNDP belh tiah Hniarlawn nih min an sak i, UNDP pek mi zei sin ah dek mah belh ci cu aa tel i Hniarlawn innlu tlang ah khin a karh dih. Ram a laak dih. Lungrethei a si. Mah bantuk cu iralrin a hau ngaingai.

Bawmhnak A Um Ko Hnga
Lung pemh nak ah keimah thilti ka chim hmanh lai: USA i thingkung le pangpar kan ram zong ah um ve seh ti ka duh mi an um. An ci ka cawk hna i Hniarlawn ah ka kuat hna. Biana ah, tulip pangpar. Suihnah Thing a min ah ka sak i a hnah a rau caan ah aa dawh ning cu! Idawh chin ding i an ci an sersiam mi cu kung khat ah $300 hrawng an si. Scientific i tuah lo mi zong an idawh tuk ve ko ca ah keuh 30 hrawng 2013 ah khan Hniarlawn ah ka kuat, USA in. A phun nakding zong ka suai dih. An rak phun i an nung. Asinain mei an kil kho lo i an kaang dih. 2015 kum ah keuh 150 hrawng ka kuat ṭhan. Thingphun Phu le Mino nih an rak phun hna. Pe hnih tungvang khuk can lengmang in vawlei an cawh i ṭha tuk koko in an phun hna. Parthing ci zong ka kuat hna. Mah bantuk cun kan veng Pyidawtha zong hi ṭamh usi law ka duh; nain fial awk ka hngal hna lo.

Kan Halkha khua hi zeitin ṭamh usi law dah aa dawh hnga, a nuamh hnga, a min a than hnga, khual nih an kan tlawn hnga ti ka ruat tawn. Ka saduhthah ah cun, vawleicung thingkung dawh bikbik hi an ci cah in erh usi law, lamkam ah phun duahmah hna usi law, kan kokek parthing zong phun ve hna usi law, inn kip nih pangpar dawhdawh cing usi law, hau ṭamh nak hruangpar dawhdawh cing hna usi law, zei khuacaan poh ah phun hnihthum lengmang par hna seh law, … ti tehna a si.

Vawleicung parthing dawh bikbik hi an hmanthlak ka kawl, an kong ka rel hna i, acheu cu a lum nak an duh, acheu cu a kih nak an duh; nain Lai Ram cu khuati zaceo a ngei mi a si i, Lai Ram i a ṭo kho lo ding an um tuk lo. Ci karh kho tiang i an ṭhat lo hmanh ah akeuh i kan phun mi tal cu an ṭhang ko lai. Kan tuah le tuah lo a si ko. Kan khua kan dawt ah cun cozah orh a hau lo. Khua chung minobu, siangngakchia, krifabu, le khuanu khuapa nih tuah khawh ding le tuah nuam tuk ding a si ko. Khuami isenghtlaih deuh nak zong a si hnga. A ti tu aa um ah cun khuaza in zaang le lung le theih kan thawh cio hnga. Kan herh mi cu a thawk tu bu ser hi a si. Chin Christian University siangmi bantuk nih mah bantuk bu cu hei kan dirhpiak kho hna seh law kan tha a tho tuk hnga.

Mah lo, an tuah khawh rih mi cu: an khua cio ah tlun i mah bantuk bu va dirh a si. An khua i an tlun chung ah mino phu khat va puum hna seh, khuaram sersiam a herh nak kong lunglut in va chim hna seh, tuah awk le cawlcangh ning va chim hna seh, hma hmuah ta hna seh, law, mah cu rian nganpi thawk a si cang. A hme te i thawk mi hi thil ngan pipi ah an ichuah ṭheu ko. Thingphun Phu an dirh lai i a nung lai. A thih hnek hmanh ah a tho te ṭhan lai.

Lai Ram hrinter usi.

 <><

Appeared in CCU Magazine, 2018.