Khuazei Dah Na Si

Na khua cu na pa khua kha a si lo; nangmah khua kha a si.
Khua cu hringsortu khua in a kal lo, mahle ṭhan nak in a kal.
Khua na sak nak khua kha na khua a si, na thawhkehnak khua kha a si lo.

Identity crisis an ti i, vawleicung ah hin mizei kan sii hliah setsai lo a tam cang. Laimi zong phunthawh le arsa thah kan thlau ziahmah i, kan phun kong zong a fiang lo chin lengmang. ‘Khuazei dah na khua’ ti i ilaklawh zong a tam. Hi cabia ah hin “khuazei dah na si” ti hal tik i chim awk le kan khua dotla kong ka ṭial lai.

India ram Aizawl khua ah khin khuate in mi an ra peem lut. Mah a ra lut mi hna cu, “Khuazei dah na si?” ti hal a um theng lo. An thawhkehnak khua zong chim a herh nak zawn dah lo ah an chim lem lo. Tlaih zong an tlaihchan theng lo. Ngaih zong an ngai rua lo ka ti. Khua thinlung le peng thinlung hrimhrim an ngei lo tiah ka ti khawh lai. Laimi cu khuaram dang i kan peem hnupi tiang hmanh kan thawhkehnak khua cu kan khua ah kan rel rih. Rev. Hre Kio nih, “Zokhua ka chuahtak nak kum 69 hrawng a ti cang i Zokhua ka si ka ti kho ti hnga maw ti ka ruat” a ti. Kum 70 chung chuahtaak cang mi hmanh cu kan khua ah kan rel rih ko, thil sining lo pi.

Aziah dah Laimi hi an peem cang nak, khua an sak cang nak, inn tung an bunh cang nak, an lu zong an iphum hnek nak khua cu ‘ka khua’ a si tiah an cohlan khawh hnga lo ti hi ka ruat tawn.

KHUA
Khua hi a sullam a kau tuk. Pakhat cu khuahrum a si. Laimi zumh tawn ning ah khuaram hi Khuazing nih a uk lo; khuahrum nih a uk. A uk mi ram chung khuati vandawm, vawlei tlamphang, saram thingram le minung a zohkhenh hna. A kilven hna. A khua chung mi khua dang i an peem hnu belte ah cun a kilveng in a zohkhenh ti hna lo, khuahrum dang ram ah an um cang ca ah. Khuahrum bantuk cu khuate cozah zong a si.

NA KHUA
Na Khua cu nangmah khua te ve kha a si ko, na pa khua kha a si lo.
Lai phung ah phun cu pale phun in kal a si tawn ca ah khua zong hi pale khua in a kal rua tiah mi tampi nih an ruah. MAH CU AN PALH. Khua cu pale khua in a kal lo. Phun hmanh hi pa nih a fale phun cawk nak ah phun a thawh hna i arsa a thah i, an cohlanpiak lawng ah a fale cu amah phun an si. Khua cu aa seng lo. Na khua cu nangmah na chuah/ṭhan/um nak khua poh kha a si. Na pa khua zong, na nu khua zong, nangmah khua he aa khah dah lo ah cun, na khua an si lo. Na pa Aive rak si hmanh seh law, nangmah cu Cinkhua ah a’n hrin i, Cinkhua ah na ṭhang i Cinkhua ah khua na sak ah cun, na khua cu Cinkhua a si. Tiphulpa le Dongvanu nih Hakha ah an in hrin i Hakha ah na ṭhan ah cun na khua cu Hakha a si. Tiphul khuahrum le Dongva khuahrum nih an in kilveng lai lo; Hakha khuahrum nih a’n kilven lai.

Hniarlawnpa cu, a tlanval tiang Hniarlawn ah a um, Phainu he an ium i Phai ah khua an sa. Phai cu a khua ah aa serh. Hniarlawn cu a kaltaak cang. Hniarlawn mi nih cun Hniarlawn ah an ruah. Hmanhseh, Phai ah aa chia. Hakha ah kan itong i kan khua ah ka tlung cang lai e a ti. Hniarlawn ah a tlung hnek rua tiah ka ti cu, Phai ah a tlung. Anih i “kan khua” a ti mi cu Phai a si, Phai ah khua a sak cang ca ah. Mah ding cu a si.

‘HAKHA KA SI’ TI AZIAH DAH NAN DUH LO?
Khua tampi in Hakha rak fuh cio a si. Hakha khua ah inn tung an bunh, khua an sa. Hakha thli an dawp, Hakha ti an ding, Hakha rawl an ei. An fale zong Hakha ah an hrin hna, Hakha ah an ṭhang, Hakha holh in an holh. Mah tiang ah cun an khua kan hal hna ah, an kaltaak cang mi khua ṭheu an chim rih. An fale tiang nih; acheu cu an tule tiang nih. Nai kum te ah khan, USA ah Miss CYO aa zuam ding mi leng dawh pakhat nih a khua min a chim ah Lai Ram khuate a chim. Mah khua he aa pehtlaihnak ka hngal lo i ka hlat tik ah, a pa i nulepa hi mahkha khua chuak cu an rak si rua. Sihmanhseh, a pa hmanh cu Hakha ah a chuak/ṭhang, Hakha saṭesen holh in holh aa hawt i a holh, Hakha mi nih, a nupi he, Hakha khua pa khua nu ah ruah cang mi khi an si. Amah (leng nu) chinchin cu Hakha saṭesen keuh, Halkha saṭesen ṭhang bakte, Hakha saṭesen holh i a holh mi bakte a si. Ka khua ti i aa chim mi cu a min hmanh hmaan lakin a chim kho lo. A umnak hmanh a hngal hnga dekmaw. Midang zong mahti cun an si cio dih. Anmah ṭhan nak khua chim lo in an pale thawhkehnak khua an chim lengmang. Mah cu a hmaan lo.

Miss CYO i aa zuam ve mi leng dawh pa khat cu a khua an hal ah Hakha iti ko lo in Chin-U-Si ka si aa ti. Pakhatnu cu a holh in a khua ka hngal kho lo, i a khua ka hal. Hakha ka si e a ka ti. A pa thlanglei Lai Ram mi a si i cozah rian a ṭuan nak Hakha ah mahnu cu a hrin. Hakha ah a ṭhang. A pa khua in aa rel lo; amah khua in aa rel. Pakhatnu cu a pa khuate mi a si. Facebook ah “from Hakha” aa ti. A pa khua/peng ah aa relchih lo. Hakha ka si ti aa tlaih. Mahhna bantuk cu si cio ding kan si.

Keimah hmanh hi Hniarlawn kaa ti awk a si ti lo. Ka pipu in, ka nu le ka pa in, Hniarlawn kan rak si. Ka hrihhram le ka rualchan zong Hniarlawn lawngte an si. Keimah zong Hniarlawn ah ka chuak in ka ṭhang. Hniarlawn holh in ka holh. Hniarlawn bakte ka rak si. Cozah zong nih Hniarlawn milu sin ah a rak ka rel. Sihmanhseh middle school ka kai lio in Hakha ah ka um i ka min zong Hakha Pyidawtha cazin ah a um. Pyidawtha in tlangrian ka ṭuan. Ka nu a thih in Hakha ah kan chungkhar in kan iṭhial. Hniarlawn i kan ram, kan lo hmun, le kan leithuan vialte kan kaltak dih. Hniarlawn in tlangrian ka ṭuan ti lo. Hniarlawn khuabawi nih thawhcawi a ka khawl ti lo; Pyidawtha ah chiah ka si cang. Hniarlawn tinvo a tingco ding zong ka si ti lo. Ramdang ah saupi ka um i, ka mang i Lai Ram ka tlun ah Pyidawtha lawngte ah ka tlung, Hniarlawn ah ka tlung bal lo. Hniarlawn nakin Pyidawtha ka ngai deuh. Cuca’h, ka tuankong le ka hrihhram cun Hniarlawn rak si ko hmanh ning law Hniarlawn ka si nak chim awk ka ngei ti lo. Hakha ah rel ding ka si cang.

MIZEI DAH HAKHA
‘Halkha kek ka si’ aa ti mi hi Khuachung rak ti mi, Haithlaan le Biakin bo kar mi, ko kha an rak si. Asinain mahhna zong cu Hakha khua tla tu an si dih ve lo; khuadang i a ra chom mi an um ve. Chim ning aa dang lai i, zei phun vial khi Hakha khua ngei tu an si ti awk set zong a har. A luh nak a sau deuh poh Halkha ah an cang. Zeitik kum i a lut cang mi tiang dah Halkha ah rel awk an si ti rikhiah a um lo. Hakha khua ah tunghmun in khua a sa mi poh Hakha aa si ko, miphun dang hmanh. Hakha ka si ti ngam lo awk zong a um lo. Khual um in um ding a si ti lo. Taluk le Kala cu miphun dang an si ko nain, Hakha i khua an sak ah Hakha cu mah chuahsemnak khua zohte in an zoh. An dawt. An tlaihchan. Khuazei an kal nak hmanh ah Hakha ka si an ti. Izohchunh awk ngaingai an si.

Khuazei an rak si hmanh ah, Hakha ah khua a sa cang mi cu Hakha an si. Hakha ka si e iti ngam lo ding a um lo. Cozahpi i ‘Hakha a si’ a’n ti ah cun aho hmanh nih na si lo tiah an in ti kho lo.

KHUATE SI UAR HLAH
Micheu cu khuate si an uar tuk. Khuate si lawng ah Laimi asit kan si tiah maw an ruah hnga zeidek. Acheu cu ramdang um hnu tu in an pipu khua an hlam i an khua ah an ichim, an khua taktak lo pi. Mah khua ah cun va tlung hna seh law a khua mi hmanh nih an rak hngal hna lai lo. Khual an si ko lai. Chawnbiatu hmanh an ngei hnga maw!

Na ngaih bal lo mi khua cu na khua a si men lai lo.
Na mang i na manh bal lo mi khua zong na khua a si lo men lai.
A holh na thiam lo mi khua cu na khua a si lo men lai.
A khuami nih an in hngalh lo ah cun khual na si men lai.
Cozah milu relnak ah an in relchih lo nak cu na khua a si lai lo dah.

LAIMI SI NAK AH LAI RAM KHUA SI A HAU LO
Tuluk khi Singapore i an um zong ah Tuluk an si ko. Africa i khua an sak zong ah Tuluk an si ko. Judahmi zong leicung khuaza ah an iṭhek nain an um nak hmun cio in Judahmi an si ko. An ram/khua i an um lo ruang ah an miphun aa dang lo. Laimi zong Laimi si nakding ah Lai Ram i chuah/ṭhan a hau lo. Yangon, Kankaw, Phakanh, Loikaw, India, Danmark—khoika poh ah kan chuak in kan um kho. Khuaram dang i kan um ruang ah kan miphun aa thleng lai lo.

Kan khua tu cu khua kan sak nak khua poh a si ding a si. Indianpolis i hrinmi Lai ngakchia i khua cu Indianapolis a si; a miphun cu Lai a si ko.

UPATPIAK DING
Hakha ah a chuak i a ṭhang ko mi zong, a pa khuate mi a rak si ah cun, a pa khua ah mi nih an relchih ṭheu. Mah ding cu a si lo. Amahte nih khuazei ka si tiah dah aa ti ti hi zoh i upatpiak ding a si. Ka hawipa cu Hakha Pyidawtha veng Kaite Laam Sang ah a chuak in a ṭhang. Hakha khua keuh bakte a si. Hakha khua holh bakte in a holh. Amah zong nih ka khua ti i aa ruah mi, ngaih zong a ngaih tawn mi, cu Hakha a si. Mah na cun, mi nih a pa khua hmanh a si ti lo mi Tlangpi ah an relchih hnek lengmang, amah nih si seh, a unaule nih si seh, Tlangpi ka si tiah an iti lo mi rumro. Amah nih Pyidawtha ka si tiah aa ti ko mi, cozah zong nih Pyidawtha a si e a ti ko mi, cu khuazei na si ko e ti ding hrimhrim a si lo.
Mi pa khat cu a pa Tedim a rak si. Hakha Chin-U-Si ah a chuak i a ṭhang. Hakha ah aa chia. Ramdang in Hakha Chin-U-Si leng a ngaih mi a um lo. Lai Ram a tlun zong ah Hakha ah a tlung. Mah na cun mi nih Tedim ah an chiah lengmang. A hmai khah hmanh a ti lo.

Myanmar Idol ah Esther Dawt Chin Sung hmai a chuak. Khuazei dah maw a si e tiah mi an hal hna. Pyidawtha a si e ti leen zong ah, a pa le a nu khua hlat i khuate siter an duh. Tarnu nih, “Hniarlawnnu Idol a si an ti cu na thei maw?” a ka ti. Sungsung cu khuate hrimhrim a si lo. A pa zong Hakha saṭesen mi, a nu zong Hakha ah a um nak a sau tuk cang mi, amah zong saṭesen ah a keuh i a ṭhang mi, saṭesen holh in a holh mi, Pyidawtha minung bakte, a si. Pyidawtha a si ko e ti cu aziah dah an duh hnga lo? Pyidawtha cu minung khua ah an rel hnga lo maw ka ti.

KUAIH LO DING
Hakha ah a chuak i a ṭhang ko mi zong, khuate nih anmah khuami ah an relchih lengmang hna. Philhthlau an sian hna lo bia a si lai, si cu. Sihmanhsehlaw a si ti lo mi thil a si e ti cu ruut le hrokhrol he aa tluk. Sihhmuh a si ti lo mi cu Sihhmuh ah rel lengmang ding a si ti lo. Anmah ca zong ah hna a hnok. Pakhathna cu an pa khua nih an khua cazin ah an chiah hna i thawhcawi an khawlh hna. An khuasak nak an nu khua nih an khua cazin ah an chiah hna i an rak khawlh ve hna. Khua hnih cazin ah an um. Pu Mang Chawn nih, “Mahti hin minung pa khat hi an rel thuat hna lai i Laimi hi kan tam taktak te lai” a ti (capo in).

Mah bantuk nih Laimi zatlang a hrawh ngaingai. Hakha ah aa ṭhial i Hakha ah aa rel cang ko mi hna zong khuate nih an hlam in an kuaih lengmang hna, an khua lei thilti ah an hman hna i Hakha a si tu hmanh an um nawn tawn lo. Ram dang zong ah mahti cun a si. Hakha a rak si cang mi hna zong, khua cio cawlcangh nih a kuaih ṭhan dih hna. Khua/Peng cawlcangh ruang ah miphun khat ithleidan a tam, krifabu thazaang aa zuuk.

COZAHPI NAWL
Na khua dotla cu rampi cozah i a’n rel nak khua kha a si. Khuazei ka si ko e naa ti leen zong ah, mi nih khuazei a si e an in ti leen zong ah do a tla mi an si lo. Cozahpi i a kan rel nak khua hi kan khua dotla cu a si. Sopum ka si e naa ti leen zong ah cozah nih Nahchawng a si e a’n ti ah cun na al kho lo. Mi nih Mangkheng a si e an in ti zong ah cozah nih Falam a si e a’n ti ah cun Falam na si ko.