LAI MAW CHIN

Dear upatmi u le nau hna,

Atu bia kan iruahmi hi kei cu kanmah Laimi, Laimi chungkhar bia kan iruah tiin ka ruah. Chin, Salai le Mai kongin ruahnak tampi nan van chuah hna i lung a hmui ngai. Lai a tanhtu zong zeimawzat nan um i hnangam ngai a si ka ti. "Lai" timi hi thangthar nih an theih nakhnga kan chim, le a min defence kan tuah cu a hau ko ti hi ka ruahnak a si ve.

Dealhi ka um lio ah India ram i minthang cem Newspaper, Asian Age ah ka rak hmuhmi cu East Timor independence an hmuh lai teah khan New Zealand in UN ralkap caah an thlahmi hna zeimawzat an phan i cu hna cu East Timor mi nih hlunghlai ngaiin an rak don hna i New Zealand ralkap pawl cu lam an fial ve hna ti a si. Cu i an lammi cu "Lai cultural dance" ti a si. Cun 20th century dih lai te i Europe ram i lam lei minthang cemmi cu French ram in "Lai cultural Troupe," a si tiah a tial. Ka khuaruah a har ngai.

Lai kong hi hlat tikah Russia ram thlanglei hrul ramthen khoimawka, China ram laifang, Korea le Taiwan ram khoimawka, Vietnam ram, Europe ram hmun khoimawka, Lairam, etc., hna in kan um hna (Cucu kan Lai historian pawl le mifim pawl nih an kan hlat piak te theu lai dah.) Pu Pualva nih, "Internet Google.com" khin "Mizo language in India" tiin kawl law kan unau pawl holh kong cu tampi a um lai," ati bantukin Google search ah Chin ti hi hmun 24,100,000 ah le "Lai" ti kawl law hmun 24,800,000 ah na hmuh lai. Laimi tiin na kawl ahcun hmun 498,000 ah na hmuh thiamthiam lai. Asinain, Lai le Laimi tiin Google i hmuhmi hna cu miphun kong an si dih tinak a silo, min le bu min pinah thil dang kong tampi an icawh dih hna. Lai ti cu China timi nak hmanhin a upat deuh hi zumh a si. China ti hi cu Chin biafang in a rami a si tiah an ti caah. Mizo le Zomi tu hi cu nai te a chuak tharmi min an si.

Mizo miphun khi mirang rat lioin Independence hmuh tiang Lushai ti an si i an ram cu Lushai Hills tiah an auh nain atu ahcun vuleipumpi nih Mizo tiin an theih cang hna. Mizo encyclopedia cauk hmanh an ngei kho cang. Cubantukin, Tedim kan unau hna nih Laitlang hi ka ngakchiat lio tiangah "Khamtung" tiah an auh ti a si. "Khamtung thawngthannak" timi magazine (daily maw monthly cu kai fiang tilo, Laiholh tialmi) cu ka pa thingkuang ah zeimawzat an um i ka rak rel len ve bal. Kan nih Laimi tu nihcun "Laitlang" ti peng a si. Kawl bel nih cu lio cun Chin (mi) tiah an rak kan auh diam cang. Laimi kong a tialtu Dr. F.K. Lehman nih cun Pagan sianggpahrang chan AD 13th Century lio in Kawl nih Chin pawl cu atangtimi, hawikom, tiah an rak ti hna e, tiah a tial. Kawl nih Laimi cu Chin tiah hlan piin an kan ti ko nain kan bia le hla vialte zoh tikah kan pipu hna nih "Chin" an tinak le Chin tiin Lai aiawh ah an hmannak kan hmu lo. Kan Lai hla an phuahmi zongah a cuang ballo. Atu naite hlathar an phuahmi tiangah Chin tiah a phuahmi ka thei rih hna lo.

India ram khi anmah kala nihcun Bharat an iti i mirang min phuahmi Calcutta cu Kolkata, Bombay cu Mumbai tiin le Madras cu Chennai tiin 1990 lawngah thlen an si. Kawl ram hmanh khi mirang min phuahmi Burma tiin nai te tiang a um nain atu Myarmar ti a si cang. Kawl tuanbia ah Phio miphun an rak um nain atu hmuh awk an um tilo ti a si. Laimi nih atu in Chin kan iti ahcun kan techin fapar ahcun Phio bantukin Lai miphun a lo lai i, Chin timi lawng a um lai. Asho Chin ti zong hi a rak umlo. Asho miphun ti an rak si. Sihmanhselaw, Kawl nih Chin an kan ti dih caah Asho kan unau cu Asho Chin (MEPIANH CHIN) an ti hna i Laitlang ummi cu Upper Chin (MIOHPAN CHIN) le Lower Chin (TAWNGPAN CHIN) tiah an kan ti. Salai Van Tu a chim bantukin Asho holh le Lai holh hi ailo ngaingai i keinih cun "Laitlau" tiah ka auh peng tawn hna.

Dr. Salai Pa Cin nih a ka chimhnak ahcun "Ka pa (ralbawi hlun) sin kan um lio ahhin cun kan inchungah Asho holh kan hmang nain atu cu ka philh dih cang i ka holh thiam tilo," a ti. Asho pawl hi zeiruang ahdah atu an loh cuahmah tiah cun an holh an philh, an minah kawl min lawngte an ibunh i kawl holh in an holh, cucu abiapi cem a si. Cun kawl nih devide and rule an kan hman hnawh i Asho Chin an ti hna caah atu tiang an kan then khawh i an ci hmih thlu an timh cang hna. Atu zong kawl nih Tedim Chin, Falam Chin, Mindat Chin, etc., tiah an kan kawh i then dih an kan timh peng. Krihfa kan sinak nih fek tukin a kan tleih i atu tiang cu an kan then kho lo.

Nan van chim ciomi ah ka pom mi cu kan irual khawhnak bikah Chin ti hi kan ram min ahcun um ko rih seh ti hi a si. Kan umnak cu Chin ram a si taktak. Asinain Chinmi kan silo, Laimi kan si, Chin ram ah an um cio ko nian Matu, Cho, Khumi, Zo, etc., an si cio ko hna. Kawlram Sagain Div. le Magwe Div. i Laimi khi Kawl kan ti bal hna lo. Kawl ram um mi Lai ti an si. Bawm hna nih Chin an iti cu 1990 kum hnu lei lawng a si lai. Pa Tlai le a hawi mizo holh hmangmi nih Bawm ram ah an lut hmasa i Pathian kong an chimh hna. Cu hna an holh cu an ilak i Pathian cu Lalpa tiah nihin ni tiang an ti. An thil thuam cu Mizo thuam he ai dannak aum tuklo. Asinain, Mizoram Tribal Research Institute nih tha tein an kong an hlat hna i Lai an si tiah mizo holh in cauk an chuah (ka sinah ukkhat cu a tu a um). Cun Pu Ram Mawi, Bawm, BA (tleicia) nih an Bawm Student Association i magazine Vol.1, No.1 a ka pek i kai chiah fawn. Cu chungah Chin an itinak hmuh awk a um lo. An phungthluk bia hna cu Lai phungthluk he ai dannak a um lo. India ram chungah miphun tampi an um, Bangali India, Teleku India, Mizo India, Naga India an ti bal hna lo. Bangali cu Bangali miphun, Teleku cu Telegu miphun an ti hna bantukin Mizo cu Mizo miphun an ti ko hna. Kannih zong Chinram ah kan um caah Chin miphun kan silo. Chin ram chung um mi hna cu Lai miphun, Zo miphun, Mara miphun, Cho miphun, Matu miphun, etc., kan si hna. Tedim Chin, Falam Chin, Mindat Chin, etc., tiah kawl nih an kan timi cu kan unau chuahpi Asho bantukin Laimi hi Kawl mi ah siam viar an kan duh caah a si.

Kachin, Shan, Kaza, Karen, Mon ram a tlawng balmi Laipa, Lai nu kan um dek maw? Kan um ahcun ahcun na hmuhmi kha ruat than hmanh, an khuapi cio an common language ah kawl holh cu an hman hna i an miphun holh a thiam mi hna cu khuate lawngah hmuh khawh an si cang hna khi. Nai 1990 election ah Kachin MP seat 14 ah Kachin miphun minung 4 lawng nih MP an hmuh i a dang cu kawl lawnglawng, an si cang. Cu lioah kannih Laimi (Chin ram chung um miphun cithlah hna) nihcun MP seat 14 ah seat 18 kan hmuh. Kalay Velley ah MP 2 le Arakan le Magwe ah MP 2. Asho cu ka theih lo caah ka telh kho hna lo i ka ngaithiam uh.

Cu lawng a si rihloh heih, Laimi cu Asia ramah vuleicung ralpi II lio tein Korkha pawl he mirang pawl nih pa raltha an kan ti mi miphun minthang kan si. Ms. Allmark, Australia nu nih a timi cu, "Ralpi pahnih lioah Lai ralkap nih Allies pawl he ral an tuk lai ah biakamnak an ngeihmi cu Allies pawl nih ral kan tei ahcun nan ram hi independence kan inpek hna lai, ti a si nain, a tu Allies nih ral kan tei, asinain, Lai (Chin) pawl cu kan philh hna. Cucaah, atu an ram thatlo ruangah ram leng a chuak mi hna hi kan Allies ram cioah asylum in kan luh ter dih hna ding a si tiah," anmah mirang ram Third Country pawl sinah ca a tial (Cucu hmual a ngei ngaingai, kannih Delhi lei zong pemnak kan rak nawr lioah kan hman cemmi document a si.) Laimi na sinak kha nai fian ahcun vuleiram pi ah nai uarthlar pi ding khi a si hnga. Ralpi pahnih a rak teitu ah ai tel vemi miphun kan si. Cu kong ah Nepal i a ummi Korkha, Laimi he ralpi II lio a rak tu ve mi hna nihcun, "nannih England ralkap, ralpi lio ral a rak tu mi nih ralkap pension minung pakhat Stalin Pound thongkhat le zali (a figure hi ka palh khawh men) nan ei, kannih Nepal um mi hi a cheu lawng nan kan pek, kan rights ai tluk ding a si tiin Britist Parliament ah taza an cuai hna. Hika ka pem lai ah 2001 ah Tony Blair cozah nih a nupi Cherie Booth, LLD (Hons.), Hon.DLitt cu Korkha ralkap pension pawl he itong dingin a thlah. An biaceihmi cu ka hlat kho ve tilo. Kannih Lai ralkap 884 renglo lakah England pension eimi zeizatdah kan um? Kan ta a simi le kan rights a si komi theihlo hi a fawi temi thil a si tawn.

Cubantukthiamin, kan tuanbia zoh tikah Laimi kan pu le ramuk bawi pawl le Lai mifim pawl (Laitlang ummi) nih palhpi voithum an palh. Cucu;

1. Mirang an rat lioah Chin kan silo, Laimi kan si an rak tiding a si nain (Lushai ram ah India independence ahmuh laiah Pu Saprawnga te nih Mizo Union an rak dirh i culecangka Lai le Mara politician pawl nih Pawi Union an rak dirh ve i independence lai teah Lai Union cu hmunhnih ah an ithen i Lakher Union in an dir ve.)

2. Panglong (Pinlung) hnatlaknak min an thut lioah kannih cu kan thu kholo rak tiding a si nain (Falam khua ah mirang bawi nih kawl he hnathlaknak min thu loding in cu lio cathiam mi le siangcachim hna siseh, Aizawl le Lunglei khuaah mirang bawi nih India he zeibantuk hnathlaknak hmanh nan tuah lailo tiah Mizo, Lai le Mara cathiam le siangcachim hna si hna seh, seminar an rak tuah pi hna.)

3. 1948 in 1962 karlak democracy chan lioah siseh, 1990 thimnak ah siseh Kawl party he ikomh in politics rak khel loding a si nain (Hlan deuhah Hrang Nawl le Wontumaung, etc., si hna seh, naiah Pu Lian Uk, Dr. Za Hlei Thang, etc., si hna seh, kha hna bantuk khan)

Cu hna cu kan thei ko nain Laimi thangthar hna nih palhpi hi ipalh rih ding kan duh rih lai maw? Atu kan Lai (Chin) politician pawl nih palhpi palh linak kan ipalh hnik rihmi cu:
1. Chin ti hi vuleicung ram nih an kan theihnak a si (Lushai cu Mizo, tiin le Burma cu Myanmar tiin an thlen i a kum a rauh hlanah Mizo, Myanmar tiin theih dih an si cang (Chin cu iti a si lengmang a si ko nain Chin kong an tial pohah Lai kong tial chih peng a si, hika Chin le Lai zoh hmanh.) Laimi ram leng chuakmi dihlak nihhin kan umnak cio in Chin kan si lo, Lai kan si, kan ram belte kawl nih Chin State an ti tiah kan bu vialte hi ni nikhat ah Lai bu ah siam dih silaw, biaknak tiangin thla thum a rau lailo, Chin ti lawng a rak thei i Lai ti a thei rihlo mi nih an kan theih colh hrimhrim lai. Aruang cu Chin State a dir khawhnak cu kan unau Falam Lai pawl le Thantlang Hakha Lai pawl nih Chin timi hi kan dirpi tuk caah a si cem. Laimi huap in lungrual tein bu kan rak neih chun ah Chin cu hmang kholo in ZBC (Zomi) ti hman a si kha. Asho miphun cu Laitlang ah ifonh loin kanmah tein kan um lai i MP ah kan ichuah lai i kan Asho ram kan siam lai tiah independence ka ahcun an rak iruah sual. Atu cu lam dik a thim lo mi kan unau Asho pawl cu kumpi kum 60 tlin hlanah kawl nih an dolh dih cang hna khi Laimi kan lung fian ah a tha.)

Mirang pa pakhat nih Pu Val Thang he a kan timi cu, "Laimi nih kawl hni nan ifenh, kawl holh nan holh, zeitindah do nan thlen khawh lai i, kawl nan doh khawh hna lai? Kannih mirang nihcun kan inhmuh mi hna poh hi kawl ah kan inrel dih hna, nan mui ai lo tuk tung i," a ti. Dothlen timi cu angki nak kha angki rang i siam le miphun dang nih uk mi miphun sinak chungin a luat mi (zalen mi) miphun si ter kha a sawh duhmi a si ko lo maw? Cucaah Laimi miluat, ram zalen mi si awk ahcun a kan pengtu Kawl nih an kan bunhmi min Chin hman ti lo ding, Kawl hni ifenh loding, an holh holh piak lo ding, an hla ngeih/sak lo ding, an ngapih hrimhrim ei loding khi asi hnga. Cu lawngah Laimi dothlennak taktak ai thok kho lai tiah ka ruah. MNF chan lioah mizo nu sari aifenh mi cu YMA nih an sari mihmai ah an phoih piak hna i warning an pek colh hna. Nihin ah Mizo cu an cozah a corrupt tuk ko nain India ram chung miphun ah zah cemmi ah an ichuah. Punjab ram buai a daih tertu cu Laldenga a si i, Naga ram buai daih ter dingah Muivah tong ding in India PM hlun Vajpayee nih a thlah mi pa cu CM Zoramthanga a si. Delhi kan um lioah Mizo kan iti i Mizo ah an kan rel lio ahcun an kan zah tuk nain, Burma ram in a ra mi an si ti an kan theih cun an kan nihsawh ning hi chimpit a si. Kan sinak taktak cu Lai a si.

2. Salai le Mai min hi kan lungrualnak caah kan hman dih ding a si (Na unau Asho he idawtnak caah le ilungrualnak caah an min hman piak hi a hau in ka thei lo. Lungthin itheihthiam le idawt taktak tu kha a biapi mi a si caah an upa hruaitu hna sinah ram khat i umti an duh than nakhnga an duhnak zulhin lemsawi khawh izuam tu kha a hlawhtlinnak ding a si lai. Na duhmi ngaknu helh kho dingin amin cheu tekha na min hramah i bunh law an duh hlei ka zum lo, a duhnak zulh thiam tu kha an duhnak hrampi a si lai dah. Independence hrawng teah Lai upa nih Asho le Naga upa hna cu ram khat um ding in an rak len hna, asinain, an rak duhlo (Pu Lian Uk nih tlamtling tein a kan chimh khawh ka zumh.) Atu lio US ah khua a sa mi U Ba Taung Tin (Asho) nih biaknak leiin a sinah ikomh dingin US Laimi Krihfa zeimawzat a sawm hna i Ottawa Krihfa bu zong sawm an si. Asinain, Asho pa a si ai tiah a komh mi bu ka thei hna lo, kai palh sual hnga dek maw? An komh lo cu kai lomh phunte a si ve, aruang cu Asho he kan i-unaunak cu lam dang va si ko sehlaw, an komh hna ahcun Kawl holh a hmanpi hna lai i, Laimi lakah kawl holh biatak tein a leng hnga dingmi khi a si.)

3. Kawl he an ikomh than (Kawl mi hi huat ding cu an si lo nain politics thil ahcun komh ding an si hrimhrim lo. Politics cun Laipa le Kawl siangpahrang hi naa tum le naa tum er in an ier peng tawn. Lai bawi le Kawl siangpahrang cu iremnak biakam an rak tuah tawn ti kan theih. Atu zongah cuti kan er hna lawngah a tu kan duhmi independence maw federal uknak maw, kan duh chimmi kha tha tein an kan ngeih piak lai. Laipa Pu Kio Mang nih Panglong min a thut, Pu Hrang Thio nih kawlram a khamh, asinain, kawl nih uknak an lak i Laimi zeidah an kan pek? Kawl sal ah kan tlak le Karen nih Laimi an kan huat lawng pei kan i in temtuam ko hna hi. KNU nih kum 50 chung ram an hrang i an ram hnarcheu cu Kawtulay Government uknak tangah an chiah khawh. Kawl alliance bu DAB le NCUB ah an van lut sual ciammam i an luh a kum nganak ah an ram vialte, an camp thatha cu kawl ralkap nih an lak dih cikcek i atu umnak hnget hmanh ram chung ah an ngei tilo, ar bang an vaih ter hna. CNF zong NCUB an luh kum hnih hlanah cu hlan an lak khawh ballo mi an camp vialte cu Kawl, India ralkap nih an lak piak dih ve hna i nai kha a voi thumnak a si, ti a si.)

Legislation (phungser) timi hi atu kan iceihmi ahhin a biapi ngaingai. Pu Lian Uk nih, "tu tan cu phung (law) ser ka duh caah MP ah thim loin um awk ka thalo," tiah a ti an ti i, cucu pasal bia taktak a si ka ti. MP nih cun aram humhimnak caah phung a duhning tein siamter a tim lai i, a ram miphun identity, tuanbia, phunglam, bia le hla, ram thilchuak, chawva, etc., humhim ai zuam pinah ram thanchonak tuah ai zuam lai. Ka chim duhmi cu ka theih tawk Mizo Legislation Assembly nih Lushai Hills tiin Mizoram State tiah an thlen i, Mizo holh le English cu an ram chung tlang holh ah an siam.) Cuvebantukin, ram dothlennak a tuahmi bu nih a ram kha anmah nih uk te i phung (law) kha anmah duhning tein ser te kha an itinh ding a si ve ding a si hnga.

Nai Delhi Chin Seminar ahkhan kan CNF palai nih tlangholh ah "Mizo" holh hi si dingin kannih party nihcun kan duh tiah zapi sin a phuan tikah zapi cu namtong rawh bang kan ar dih. Cu lawng a si rihlo Lai upa cheukhat nih Chianland egroup i tlangholh iceihnak ah Falam nih Laizo holh, Tedim nih Zomi holh, tiah anmah holh te hehchet tiah an dirpi lioah "Laizo holh a ti na, Mizo holh a ti na" kan si hna. Pu Van Hmung tu nihcun, "naisai, ziah Lai cu Mizo an pu le pei kan si cu, Laitlang ah Lai holh hi mi tam cem thiam mi a si. Lai holh (Hakha holh) kan hman ding a si tiah a dirpi peng. Mizo ram Arts & Culture Minister Hlun Pu C. Chawngkunga nih Mizo tribe tiah a tialmi ah Paite cu Cinzah fahniang a si tiah ka hmu rua ka ti nain Delhi cu zu tamtuk kaw a cauk tlang vialte a ka tei piak i ka kawl i ka hmu tilo. Kai rel palh maw, zu nih dek a ka tei piak?

Pu Mang Lian nih a nun lioah voihnih thum tiang a kan chimh mi cu Chin State Council biaceihnak ah tlangholh (official language) ca le miphun zapi ihrawm khawhmi ni (official day) ca a min khiak hna sih kan ti i, tlangholh ah Laiholh thim a si i, zapi ni ah Khuado cu thim a si nain, Khuado cu official in a tu hman a si i Lai holh tu cu Laitlang uktu Tedim upa nih an duh lo i kan hmang kholo. Tlangholh cu kan ngei cang cucu Laiholh (Hakha holh) a si a ti peng. Lai holh vote (me) pek dingin biatak tein kai zuam caah ka rian kai dinh phahnak hi a si ti zong a ti fawn. Laimi nih kan lung a fim lo ahcun mah bantuk kan si peng ko lai ti phan a um ngai.

Cucaah kan Lai upa cheukhat hna nih Lai ti an pheu zuahmah hna hi a poi taktak ka ti. An ipalh kho men ve ko. Asho nih Laimi tello in Asho ram dirh an timh i kum 50 chungah tlau dih an itim. Hi hnu kum 50 ahcun Asho cu Phio bantukin an min lawng a um cang lai i, Asho holh cu mei bang a mit cang lai. Chin ram chung um mi hna nih kanmah kan sining taktak Lai, Zomi, Matu, Cho, Khumi, Asho, Bawm, etc., kan iti lawngah kanmah chungah lungrualnak a um kho lai. Cho, Kanpalet, Paletwa mi cheu hna nih Laimi an kan huatnak cu Lai kan iti ruang ah si loin Lai kan iti lo ruang tu ah asi ti theih ah a tha. Laimi nih kan bu min pohah Chin kan ti i anmah an itel ve lo khi a runh tuk hna. Lai cu kanmah Laimi nih Chin ah thlenin Leng le Val cu kanmah Laimi nih Salai le Mai ah thlen itimh cu thawng chia ngaingai a si.