Jerusalem

Pathian Khuapi

Jerusalem khua hi kum 5,000 a ti cang. Kanaan mi (Jebusite pawl) an rak um i Siangpahrang David nih a tuk hna i, a tei hna i, a laak i, khua a ser mi a si.

Jerusalem Hlun in nichuahlei ah Hebron hor a um. A raal ah thlaan hmun a um. A chak ah Gethsemani duum le Olive Tlang an um. Caan dongh ni ah mithi thawh a si lai i Jerusalem naih deuh poh an tho hmasa lai tiah Judah mi nih an zumh. Kannih hna thawh tik cu a hnu taktak te lai.

Jerusalem hi khua hlun le khua thar in a um. Khua thar ah cun bus tehna, tuchan dawr tehna a um dih ve. Khua hlun cu umhar a si cang. Mawttaw hmanh lut kho hlah. Khua Hlun ah veng veng li a um: Armenian veng, Muslim veng, Judah veng, le krifa veng.

Jerusalem i zoh awk biapi bik: (1) Biakin Bo (2) Via Dolarosa (3) Holy Sepulchre (4) Zisuh thlaan (5) Ttahnak Vampang (6) Gethsemani (7) Zion (8) Olive Tlang

1. Biakin Bo (Temple Mount)

Hlanlio ah faang cil nak hmun a rak si. Abraham i Isak Pathian a rak pek nak Moriah Tlang kha mahka hi a si tiah Israel mi nih an ti. Tlang tiawk a si lo; mual a si. Mah mual ah cun Siangpahrang David nih Pathian Biakin Pi a sak hnek nain Pathian nih a onh lo. David kut in ral tam tuk an thih ca ah 'na kut a thiang lo' e' tiah biakin thiang sak nak nawl a pek lo cu a si. Sihmanhsehlaw biakin sak nak thingrua vialte a zalh dih.

Biakin cu Siangpahrang Solomon nih a sak, BC 1000 lio ah. Kum 7 a rianh. A tungvang pe 90x30x45 a si. A vampang hi pe 230 a sau, pe 20 a sang. Biakinpi chung ah "hmun thiang bik" a dal i mahka ah cun thlabaan kuang (biakam kuang) an chiah. Mahka ah cun Pathian a um tiah an ruah. Tlangbawi zik lawng mahka ah cun a lut kho, sathi he, kum khat oi khat. Biakin hmai (kehlei kam deuh) ah biakttheng an ser. Mah biattheng ah cun sa an thah i thi in Pathian an bol. Mah kong hi 1 Siangpahrang 6 ah aa ttial.

Biakin cu lung in an sak. A lung hme bik pawl hi tons 2 le 5 kar, pe 8x6 hrawng an si. A ngan bik an hmuh mi cu pe 41x15x10 a si i vui 200 tluk in a rit. Mah tluk lung nganngan cu remte in an rual ko hna, cement an hmang lo in. Vawlei tang ah khin a velchum in lam a um.

BC 587 ah Babylon siangpahrang Nebukhatnezar nih a hrawh. Nehemiah tehna nih an hon remh i a dir tthan. AD 71 ah Rom pawl nih an hrawh dih hoi i a nitlaklei vampang lungrual lawng a taang cang. Mahkha cu Judah pawl i hmun thiang bik an ngeih mi a si.

Jerusalem khua hi Israel mi nih AD 71 in an ttiautaak i an lut kho ti lo. Jerusalem ngai in an ttap, Jerusalem hoih in thla an cam, an um nak ram cio in. 1967 kum Ni Ruk Ral Tuk ah Isreel nih a laak khawh tthan i Israel mi cu vancungkhua luh in an lut. (An ingaih tluk a si maw si lo dek.)

Atu ah cun Biakin Bo ah hin Muslim biakinpi aa toh cang, AD 690 ah. Dome of Rock an ti i sui in an hnuai. A tang ah mi thong tam tlum in ipumh nak an ser. Muslim lawng luh khawh a si. Mah Sui Mom pi hin Profet Mohammed vancung ah a kai tiah an zumh. Muslim ca'h cun hmun thiang a si; midang ca'h cun innpi a va si ko.

Alengpathual lawng sui tlap an benh mi a si, a pante. Sui taktak 24 carat sui thiang a si i $7 million man a si. Jordan Siangpahrang Hussein nih London i a inn a zuar i sui kg 80 a hlut, 1993 kum ah. Mah cu an benh. Sprg Hussein cu Profet Mohammed hrinsor zik chung a si. Mohammed ca i raldoh zong rian ah aa ruah mi a si.

2. Ttah Nak Vampang

Solomon Biakinpi cu ral nih an hrawh dih i a nitlaklei vampang lawng aning in a taang. Judahmi nih hmun thiang ah an iserh. Messiah a ra lai tiah an orh ttheu rih i mahka vampang ah cun an va ttap lengmang. Thla zong an cam. Thlacam ca tete zong lung karlak ah an tenh hna. Catlap a tla mi poh an ruh i thlaan ah an phum hna. A pang hi pe 62 a sang.

Hmanthlak i pang hram i a dir mi khi an zun an zung lo; an ttap, thla an cam. Zun zun ah ithawh citcet hlah u.

Mah Jerusalem biakin tang velchum hin ti luan nak kahcham a um. Tai tiang in ti a luang/dil rih. Siangpahrang Hezekiah i a rak ser mi a si. Hezekiah cu Pathian a ttihzah tuk mi le Pathian duhnak a tuah tuk mi a si. A thih hnek ah nun chap ding in Pathian a hal i kum 15 a chap bak ve.

Solomon Biakin hi an sak in kum 400 hrawng lengmang ah ral nih an hrawh. Hmanthlak i rin niam bik tang hi First Temple an ti mi Solomon kutneh a taang mi a si. A cung deuh hi Second Temple an ti mi Nehemiah te kutneh a si lai dah. A cung chin khi Third Temple a si. A lung an hme chin lengmang khi mu.

Besaida tibual ah pakhatpa aa paih kho lo i Zisuh nih paih lo ina damh e an ti mi zong kha mahka thlang te ah a si. A bite. A thlang ah Zion a um.

Biakin haukulh nichuahlei kotka hi Bawi Zisuh Sunparnak he Jerusalem a rak luh nak kha a si i, a luh hnu in khar zungzal a si. Cathiang ning in a si rua (a sining set ka hngal lo).

Thlanglei hau hauka hram ah hin lung lamhbak an um. Rabbi Stairs an ti. Mahka zawn cu Penticost a cannak hmun kha a si an ti.

Mahka zawn a kal mi nih cun Bawipa i a rak lamh mi lung hrimhrim ka lamh ve ti hngalh ding a si. A lung khi phah chom mi an si lo; lungkhocho (in-situ) lamhbak saih in an saih mi an si.

3. Zion

Zion khua thiang an ti ah khin Jerusalem hi a si ko. Ataktak tu ah cun Zion cu Biakin Bo thlang hrawng (thlang-um) lawng khi a rak si. Mahka ah cun Jebusite ti mi Kanaan miphun an rak um i Sprg David nih a tuk hna i a laak i khua ah aa serh. Hor hor hnih ton nak chak (sangpit) ah a um.

Mahka nitlaklei kam ah cun David Tthintthang a um. Mah a tthintthang cun dahkaw Bethsehba hiarhuar aa kholh lio a hei hmuh i a celh lo kha a sii! Mahka khua ah cun David cu a thi. A thlaan a um.

4. Gethsemani

The Upper room. John Mark inn ah Zisuh nih a hawile ttian rawl a barh hna, ttian zu a dah hna.

Zanriah hnudung an ei dih in Olive Tlang ah an kal. Bawi Zisuh te phu hi Jerusalem ah riahnak an ngei lo; tlang ah an hong riak lengmang. Gethsemani dum i Olive thing lak ah Bawi Zisuh cu thla a cam. "Maw ka pa, hi hrai hi ka luatter ko; asinain nangmah nawl" a ti.

Atang hmanthlak i thinglak hi Olive Tlang a si. Olive kung hi kum 5000 a nung mi an hmuh bal.

Thla a cam lio ah cun Rom ralkap an ra, i an tlaih. Mahka hmun ah cun biakin an sak.

Zisuh an tlaih hin Tlangbawi inn toi ah an chiah chung rua i mahka ah cun an hrem kha a si rua.

Bawi Zisuh thong an thlak chung nak.

Bia an hal hlan in an hrem cang si dawh a si. Mah cun tlangbawi kot ah an kalpi i bia an hal le an khiah kha a si, Jerusalem hau hram ah.

Mahka bakte hin Pilat a tthu i bia a caih le a khiah kha a si an ti.

5. Via Dolorosa

Bawi Zisuh vailam an putter nak lam, thah awk i an kalpi nak lam kha a si. Meng cheu tluk a sau. Cho hreuhhreuh a si.

Vailam aa chuanh nak tual (mahka hin put hram a thok).

A put mi vailam hi a tleng (aphei) lawng a si; a tung cu an rak kalpi cang.

Lamkam mi nih zaangfah in an ttah i, "Keimah ca'h ttap hlah u; nanmah le nan fale ca ah ttap u" a ti hna. Rom pawl i Jerusalem an laak lai le Israel mi an temh lainak a hngalh cia i a si.

Chaklei Damascus kotka in a chuak i Golgotha ah vailam an tah kha a si. Kalvari cu mahka cu a si. Tlang a si lo, Jerusalem hau chak te a si.

6. Calvary

Vailamtah lam a dongh ah Calvary a si colh. Tlang cung ah a si lo, hlanlio Jerusalem hau chak te ah a si. Atang hmanthlak i fei hmur zawn hi.

Calvary zawn ah cun inn an sak, atang ah Bawi Zisuh vailam tah lio an dirter. Calvary le Zisuh thlaan hi aa naihte.

Inn hring a hme-u hi vailamtah a dir nak Calvary, a ngan-u hi an vui nak a thlaan. Atang i hi a thlaan chung.

Mah inn hringpi (Holy Sepulchre) hi Dome Rock (sui mom) nakin a ngan deuhvak.

7. Holy Sepulchre

Bawi Zisuh an vui nak thlaan a si tiah an ruah mi ah innpi an sak i a chung ah thlaam bantuk te an sak chin. Mah thlaam chung cu Zisuh pum an chiah nak a si tiah an ruah.

Orhlei kam hin luh a si.

Zisuh ruak an chiah nak.

Mah a inn thluung i van hon zoh ah khin phundangpi in hmuh a si.

8. Duum Thlaan (Garden Tomb)

Temple Square in chaklei hlaat nawn ah thlaan rop a um ve i Bawi Zisuh thlaan cu mahka tu hi a si rua e an ti ve. Olive rialnak a um i mirum umnak a rak si lai tiah an ruah. Cun lungpher hrenh nak thir khenh bantuk a nganpi a um. A pawng ah lung sop kiltlang a um i mah cu luruh he aa lawh ca ah luruh hmun (golgota) a si lai tiah an ruah.

Atang hmanthlak orhlei kam i chuncunghlum bantuk khi minung luruh a pawt mi a lo tuk i mah tu khi luruh hmun an ti rua tiah a ti zong an um.

Bawi Zisuh thlaan taktak cu mahka hi a si rua tiah an ruah. Atang i hi a chung a si.

Bawipa thlaan ttah i nan ttah ah khin, khoika i nan ttah poh ah, aping ah nan ttap kho.

Kan chap deuh te men lai.