CHITTAGONG  HILL TRACTS  I A UM MI KAN LAI UNAU HNA KONG

David Cung Bik Ling
 Bawmram

as posted in Rungcin

Kan Chin mi phun   chuakehnaak , kan rak umnaak hmun le ram  kong a kan ttial piak in a kan chim tu cu ,  ram dang in  a hung kan  uktu miphun dang a si mi hna :    Mirang ukbawi pawl (British Adminisrators), Minung chuahkehnaak kokek a hlat tu pawl  (Antropologists/Ethnologists), Pathian thawngttha bia a kan chim tu Siangbawi pawl (Misionnaries ), le  kan  Chinmi  Tuanbia hlat pawl  (Chin Researchers/Chin Historians )  an si.

Hi hnu hmailei ah  cun ,  kan Chin miphun chung hrim hrim hin , Archaeology  ( Hlan thil hlun umtuning hngalh thiamnaak ) , Linguistics ( Holh umkalning ) le Ethnomusicology an ti mi a cawng a thiamni tampi an hung  um ve te lai  i , cu hna nih  unau chuakkhat kansining kong  tlamtling deuh  te in an kan chimh khawh nawlh tthan te lai , ti mi  ruah channaak tampi ngeih bu he, Bangladesh ram , Chittagong Hill Tracts um  kan  unaule  le miphun dang an  kong  hngalh khawh  tawk in  ka hun ttial.

Halkha, Falam, Thantlang peng ram chung in kan Chin ( Lai ) miphun, Bawmram (Bangladesh )  le Mizoram  lei i khua a vung tla tu hi tthen ( 4 ) ah tthen hna uh si law , a hmasabik khuathar  a  vung  tla tu  hi  Pu Van Hnuai Thlir - Hlawn Ceu - Sunthla  Bawi a si, ti asi. Mangkheng in  Bawinu  tiva  pi cu Saisihchuak zawn in a run tan i ,  chimlei  a   hun  hrawn  hluahmah   i   Rengtlang   ah  khua  an  ser.   Cu lio  i  amah  he   khuatla  tti  mi hna  cu : Tlanglau , Bawm , Pang ( Pangho)  le Miria  phun  pawl  hi an si. Rengtlang ah  saunawn  khua an  sak hnu ah  duhsah in  an i thhendarh hna i, tu chun ni i an umnaak hmun le ram cio ah  hin  an phan.

A chang tu  phu ( 2 )  hnihnaak  ah   Cawngthia  khua mi  Pu  Phunhnawm  Tlangchan,  Pu Bawilawm  Tintthe  le  Pu Zabiak  Famcun  an  si.   Tipi  (  Bawinu tiva pi ) an  hun tan  i   Sangau  le chim  Vanlaiphai   le   Phawngpi tlang hram   Vombuk   khua  hi  an  mah   tlaak mi  khua an  si. Cu ca-ah, chim  Vanlaiphai  zong Phunhnawm Vanlaiphai tiah  tu chun ni tiang  an ti hnawhchannaak  a si.

Phu ( 3 ) thumnaak  ah  Lungzarh   khua  in   Cinzah le Khenglawt ,  Khuafo  khua in Hnialum , Famcun , Mualcin  le  Zinhlawng hi an si.  Cu hna cu,  Champhai lei  fuh in Tiau  an  hun  tan  i,  chim lei  an  hun  zawh  thluahmah i  Bungzung , Hmar Vanlaiphai , Perilung , Lungrang , Khuanghlum , Cherhlun  ah  khua  an   hungsa. Cherhlun  in Thingsai, chim Vanlaiphai ,   Sangau ah , Sangau  in  Lungtian  ah. Lungtian  in hmun dang dang ah  khuaan  vungsa, an  i darh.

Phu  ( 4 ) linaak   i   tipi raal  lei  ah  khua  a   vung  tla  mi hna  cu  Thlantlang  Hlawnching   Nithang hrin  Pu  Thawnglian   phu  an si. Thlantlang  in  Chuarlung  tlangdung  in  Serkawn ah   um hmun  an vung  khuar. A hnu ah  Pu  Thawnglian  a unau pa Pu Lianchia  Khamrei  thlah  a hung  i fon  ve.  Cu  hna  nih  cun  Saiha  le  a pawng  kam  khua pawl an  hung  luah  ve hna.

Chinram nitlaak  thlanglei , Bengal rili ( tuifingriat )  raal kam i  a um mi ram  cu  Bangladesh  ram an ti mi a si .  Cu ram in  nichuah  chim lei zawn  Chinland ( Burma )  le Mizoram ( India ) ramri aa tonnak tlangthlun  Ram  min cu  Chittagong Hill Tracts  an ti.  Cu kaa hmun   kan phaak ah , ngamh te in a kan kom mi le kan  unau nan si ti in a kan  daw mi miphun rual an um. Cu hna cu :  Bawm  le Pangkhua, Khumi le Khyang , Maria ( Mru ), Lusei  mi phun  hi  an si.

Hi caan lio ah  Hlawnceu  phun  Pu Vanhnuaithlir cu  ram ttha  le  sa ttha kah  khawhnaak  hmun ttha kawl duh ah  hmar (  Khuathlang ) lei  kal  aa tim.  Hi lio ah hin  a mah cu  Halkha ( Haka ) le Fartthawk  ( Falam )   kar   Mangkheng  khua i  a um lio  a si.  Cu ti in   tu chun ni i an phun min ah Bawm, Tlanglau e Pangkhua  tiah aa ko mi  ( Lai mi   a phun  khat  hawinau  )  rual  nih  Pu  Vanhnuaitlir  cu  an  hun  zulh  ve.  Tio raal  an  phaak  hnu  in  Pangkhua  ah  khua an  hung sa. Cu kaa ( Pangkhua ) ah   saunawn  an  um hnu  in  tthen khat  cu  Chim  lei  an panh i , tthen  khat  nih  Hmar lei an vung panh.

Rengtlang  an  ti mi  Tlang ngan pi  le  apawng kam i  khua vung  ser  ding  in le  hmun  hma va khuar  ding in   an  i  thawh.  Asinaan ,   a  cheuchum cu   Ngharumtlang , Saisihtlang , le  Muallianpitlang vel ah um hmun an khuar, cu kaa-ah cun an tang ta. A cheu cu tuanhmasa  deuh hmai kal  pawl, Rengtlang lei a va  panh  mi  hna  he va i ton  khawh  lo  in  Chittagong  chak  lei  Saical ( Saichal ) tlang tiang  an  vung  liam. Cu hna cu  PANG le BAWM  aa  ti  mi  hi an si.  Cu lio  i  an  Bawi  an  hruai  tu cu  Pu Rualsailo fapa  Pu Zawllian  a  si.  Cu kaa ah cun  khua an ser / tlaak  i ,  Ram   an i tthen. Saisih tlang  le a vel chum  cu  PANG  nih  an  uk.  An Bawi  cu  Lalchuahchun  a si. A fapa cu Sumtinlal a si i  , cu  i a fa  cu Lalropui a si.

Cu ti in, Muallianpi, Ngharum le Saizawhtlang cu TLAGLAU nih an uk. An Bawi Cu Pu Zakhup a si. Cun, Kanghmuntlang  hi BAWM  nih  an uk ve. An Bawi cu  Pu Sangal a si i, cu i  a fapa  Pu Ceutling  i  a fa cu Pu Dukimthang asi .

Pu  Vanhnuaithlir  le a mitthilaang   pawl  cu Pang khua in   Tipi va a dong le  an  zul i  Mat  chuah thlang Mamte ram ah an lut.  Cu kaa ah sau caam lo in , Khamchungbuk lei ah an hung cho . Pu Vanhnuaithlir  nih cun, Lampi an  kalnaak i  an  cul / tan pah mi  ti le ram  pawl    cu   `` ka ram a si  ``  tiah aa  ham  pah  duahmah hna , ti a si.   Cu lio  caan  cu kaa hrawng   i  an rak  culh mi  ram  fing le tlang  le  tiva    hi  a ho miphun  hmanh  nih  rak pen / uk  mi   ram  sirih hna  hlahseh  law  a dawh.  Hmawng dulh pi in a rak um ko rua.

Khamcungbuk  ah   a  hnu zul cheukhat  a chiah  ta hna.  A tam deuh cu  a mah ho rual  in Tlanglianpi  lei  ah  an cho lut.   Tlanglianpi ah  cun  khua an vung  ser.  Cu kaa  ah  umhmun fek te in an khuar i, a  hnuzul pawl  he Meithal ( Lai meithal ) , Fei le Na`m  hriam tling keng in   Theka  tiva zul in an chuk i,  Tlabung tipi kam an hel pah hnu ah   Bawrkawrh chaklei  Chimtipi Paletue  hram an  phaak in  uknaak  ramri  an i ser.   Cu kaa tlang  pin lei  i  Ram ngei  Bawi cu Pamang (Bomang) an ti mi a si i, Mawk (Mrang) le Tuikuk ( teppirah ) miphun  hi  a mah uk mi an si.   

Pu Vanhnuiathlir  nih  hin   a ram  ri  leng  i  a um mi  Mawk , Tuikuk (Tripura)  le  Matu  pawl sin zong ah  chiah  a va khawlh tawn ,  ti a si. Cu cu Pamang  Bawi nih a theih  tik ah  a  thin a khenh  ngai ngai  i,  `` Zei ruang ah  ka mi pawl  sin ah  chiah  na  khawn ``  a  ti.  Cu ruang ah  raal an tho / i  do. Cu lio  Raal an  i do  ningdan  bel  hi ,  a phu phu le a khua khua in  si lo in ,  a ruuk  le a paak  ( hranpaak )  deuh   in  rak i do an si.    

Pu  Vanhnuithlir  hi   a bawi  lio ah   Khuang vui thum ( 3 )  a cawi , an ti.  A hamsabik ah  Sia (  pa zeizat  in dah khuang  a  cawi   hngalh  a si lo )  in a  cawi.  A voi  hnihnak ah  Sia tumno   za  (  100 ) in  khuang a cawi. A voi  thumnaak cu, Arpa khong ( Arhlri ) za 100  in  khuang a cawi.  Hi lio i a sin  ( inn )  i  aa um pi mi ,  a mitthilaang  nunau  rual  telh chih  in ,  an  zaapi  ah   100  vel  an si , ti si.  Cu ti in  Pu Vanhnuithlir  nih cun a chiah khawnnaak ah Rengpi zu bel  nganpi a  hman  an ti. Asinaan , cu  Rengpi cu a ngantuk  i , a innkaa ah aa  tlum lo i , a inn hmai kutkaa  kiang  ah  an  chiah, ti si.  (  Laimi phun nih   Zu bel  hi  phun - 3 in  an i ngeih. Ralcapi , Pupi le Reng , ti in ). Pu  Vanhnuithlir nih  a chiah khawn mi  chiahnaak i  a hman mi  hi  ,  a ngan tuk leng ah  a rih tuk fawn ca ah (  an rak i  uar  tuk ca ah a si lai dah )   an  umnaak  khua tlang min  i Tlangnganpi ( Tlanglianpi )  tiah  rak auh mi zong  cu  Rengtlang  ti in  min  thar  an sak i , tu chun ni tiang in Reng tlang tiah  auh  len a si thai. 

An chim ning ah  cun ,   Bualpi  Cinzah bawi  Zahup fapa Pu Liancung  nih  a pu Pu Lalhlun - Lawngtlai sin ah   ( cu  Tthipi cu )  a hal . A ruang cu , Bualpi Bawi  Pu Zahup  nupi  hi Lawngtlai Hlanwceu Bawi Lal Hlun  farnu a si.  Cu i an  fa cu  Pu Lian Cung  a si. Pu Lian Cung  hi   Assam Chief  Minister  hlun  Pu Charlie  nih a singinn school kai lio ah a  rak zohkhenh mi  a si  i , a  sianghngakchia  zong  arak  si  ca ah ,  Pa Mang  Bawi nih  Pu Lian Kung a rak pek mi  Tthipi  cu  a  rak  daw tu pa  apu  Charlie  cu  lawmman  ca ah  a peek  tiah , theih a si. 

Cu ti in  Pa Mang Bawi  (  Mawk Raja )  nih Pu Lian Kung  cu  tlawn ding in a cah nawlh tthan i ,   Sia a thah , zu a dah  , ti si.  Pu Lian Kung cu  Pamang (  Bandarban )  a vung  tlawn  hnu cun  damlo  in a um  i ,  sau nawn a ngawr  hnu  ah  a  thi , an ti.

Pu Lian kung  nih  fapa Chan Nawn (  San Nawn ) le  fanu Lawn Fawm ( Hlawn Fam ) a hrin  hna.  Pu Chan Nawn  nih  fanu fang  khat  Sung Cuai  lawng  a ngeih ca ah  le , hlan lio  Lai mi  kan i  ukning phunglam  ah   Fapa  a si mi  lawng  lawng   nih  Pa le i  an Bawi sinaak  le  an ro thil  co khawh  a  rak  si ca ah ,  Pu  Chan Nawn  a  thih hnu  in  cun   Bawm ram ah  min ngei  in   Bawi  a  ttuan  mi an  um  ti lo. Cu  ca ah,  Pu  Lian Kung  i   a  ro thilri le  a Bawi sinaak cu   Pu Van Hnuai Tlirh  nih  nu dang  sin ah  a  hrin mi  Pu  Liankung a u Pu  Tial Khar   nih  a   tin co. Pu  Lian Kung cu a nun lio ah  Khuang voi - 2  a cawi.  Khuang a cawinaak hmun cu Rengtlang le Sekulh kam  Khawper ah a si i, cu  hmun cu Lian Kung khuangcawinaak hmun tiah  a tu tiang in  min  a ngei.

 Pu Tial Khar  cu  sau nun  lo in a thi tuan. A fapa Thing Tu  cu a Pa nih  a ngakchiat  te in a thihtaak hna caah a nu Mangkir ( Thlantlang Cinzah Bawi fa nu ) cu khuaruahhar  vansaang  in a um, ti  a si.  A fapa  Thing Tu  nih le a hngakchia tuk rih , an Pu Lian Kung  kha le  Pa Mang Bawi  nih a  dawih  ruang  ah  a thi mi a si tiah a ruah tik ah , Bawm ram ah  um  huam   ti  lo  in, Saiha Hlawnching Bawi nupi ( Cinzah a unau nu ) sin ah  ``  Rung  kan  la / hruai  hna seh ``   tiah  bia a cah  hna.  Thing Tu le a nu cu Hlawnching Bawi, Mathipi  le Nutlai phun  nih  an  vung  hruai hna.  An  phurh  khawh lo  mi  an   thil vel  te  kha Miria ram uk tu Pu Ro Hnin  sin ah an chiah taak. Cu ti in ,  Pi Mang Kir nih cun  hi ti hin  biaro a cah taak hna, ti a si. " Hi thilri pawl   hi  ka fa pa Thing Tu a zaat  tik ah a laak khawh zat a laak khawh tthan ding in  nan rak  kil kawi  lai . Cun, kan pu  Van Hnuia Tlirh i a chiah khawlhnaak  khua le  ram  hi    Hlawnceu ram a si. Kan  rak kir  hlan ah  miphun dang Bawi sin ah  nan rak peek hna  asi ah cun,  kan khuapi  Sunthla le Thlantlang le  Zahau  vial te nih an rak  thah dih hna lai” tiah a cah  taak hna.  Cu ruang ah , an pawngkam um miphun dang Bawi  reng reng  nih an  tawng ngam hna lo, ti si.

Cu ti in,   Pi Mang Kir  te  cu  Saiha ah an va um ta.  Saiha  in Falam lei kal ding in an i thawh lampi ah  Phawngpi kiang  ( Ttialdawng lung tlang  ) zawn  ah  buk an suan  i  an  tang  pah.  Cu lio ah cun, Thing Tu farnu Ttial Tthai cu Sangau Bawi Dokhuai ( Pu Do Khuai  hi  Halkha  Zaa Thang  Bawi   Pu  Van Tler  tupa a si )  nih  nupi ah a tthit.  Cu ti in  , Pu Thing Tu  le a  pi  nu Mang Kir cu a  zaangfak  hna  i   an sin ah  um ve ding in  le  Buh rel hnih le Sadar le Kham ( lungpang ) khuai kua  pa khat cang ve ding in  Zathang (  Zaa Thang )  Bawi nih  Sangau ah  an  um ter  hna.  Sangau  ah  cun Sachiah le Fathang  ei  ve  in  Bawi  an hung  cang tthan  ve.

Pu Thing Tu  nih   fapa  pa thum  a ngeih.  Hai Hmung , Tai Tthio le  Van Hnuai Tlirh  an si .   Milai  pa   Tai Tthio  cu  an pu   Van Hnuai Tlirh  ram  va zoh khenh ding le va uk ding  in  an kal ter.  Rengtlang le  a  pawngkam  khua te Bungtlang  tiang  in a hung  uk hna.  Tai Tthio fa pa  hi   Lian Vai  a si.  Lian Vai chan  ah  Mirang- Saap  (  British )  an  kai / phan.   Pu Lian Vai cu  Japan le British  an  i do lio,   vawlei raalpi a voi - 2 naak (  Second  World War )  tiang  ah khan  a nungdam rih.  A ram ah  Japan  an  luh ca ah   Lunglei S.D.O  pa  sin ah  a  va kal.   British  Bawi  nih  lawm man ah  Meithal  thalphiar  laksawng  an  peek.  A pe tu pa cu  Lt. Col  Person a si. 

Zathang Bawi , Pu Do Khuai  nih  Sangau  khua an tlaak lio ah hin, Senthang chuak   Khupngai Phun  a si mi , Hmunlipi  khua i a um  Pu No Hnin  an  ti mi  hi  Kutzung thiam ngai mi a si i  , Sachiah le Fathang le chiah dang dang awl ding  in  ,  a inn sak pi tu ding ah  a rak  kawh .  Cu Pu No Hnin thlaan cu  a tu tiang  hmuh ding in a um rih.  Pu Do Khuai nih  fapa Zathang  a ngeih.  Zathang ca ah  a pu Thing Tu  fanu,  Van Hnuai Tlir  te an  far  Khen Thang  an tthit piak.   Fapa Hmung Luai  an hrin. Hmung Luai cu a nu le pa nih a ngakchiat lio ah an thih taak  i , a pi  Ttial Tthai  nih  Sangau  khua  cu  tlang a tlaak , ro a rel pi  hna. 

Cu ti in , Pu Thing Tu fapa Van Hnuai Tlir zong  a hung zaat ( tlangvaal )  ve cang tik  ah ,  Sangau mipi nih  an khua i  Bawi  bawi hnih ngeih cu a rem an ti lo ca ah, Hlawn Ceu Bawi tu hi an khua um ter ding in khua an khan. Cu ca ah  Zathang Bawi Pu Hmung Luai cu Pang Khua ah Bawi a hung a si.  Pu Hmung Luai  cu  fanu fangkhat  Sang Tlem  lawng  a ngei i , fapa a ngeih lo ca ah  Pang Khua  Bawi sinaak  cu  Pu Chan Nawn  nih a co.

Thing Tu fapa  upabik pa  Pu Hai Hmung  cu  Sangau  khua  in  Lawngtlai ram ah  Bawi  a vung  si.  Lawngtlai  in  cun  Mampi ram lei  ah  khua tlak awk  hmun zoh ding  in a va kal.  Mampi ram Tlang tang   hmun pa khat ah  Riahbuk  a va sak i ,  cu kaa  zawn  cu  " Hai Hmung Riahbuk hmun "  tiah  an auh  len /  thai. 

Cu ti in , Lawngtlai cu  a umnaak hmun khuapi  ah  a ser.  Thingkah, Mampi le Chawntu ram cu  a mah uk mi khua ah  an hung cang. Cu lio caan ah cun, a pasal ngai ngai mi  chim lakher  Mathip  phun  Pu Lian Kio  an ti mi cu , Sai ( Vui ) a kaap ttheo  tawn , ti si.   Mirang - Sap  an luh  kaa a si i  ,   British  nih uk hram  an thawk  cang ca ah , Sai  kah  lo ding  in  nawl - order an hun chuah  ai. 

Pu Lian Kio nih Sai a kah ttheomi cu mi cheukhat nih a thli te in  Sap Bawipa  Pu  Shakespear   sin ah  an  va  phuan / report. Cu tik ah,  Pu  Sai Hmung cu Sap Bawi nih cun a kawh i " Ka order  na zul  duh lo, na mi pawl  Sai na kah ter lengmang hna , a kaap tu pa   ka  hmai ah  na chuah pi lo ah cun  na ram  hi   ka tthen  dih lai "  tiah  a ti.  Cu  thawng pang  a theih  cun  Pu  Lian Kio cu, Pu Hai Hmung naupa  Pu Tai Tthio  khua  lei  ah  a  zaam.   Pu  Hai Hmung  khuakhannaak in  Pu  Lian Kio cu an  va kawh. Asinaan, Pu Lian Kio nih cun  hi ti hin a leh hna ti si . " Nan  ka tlaih i  Sap  hmai i kal  pi  nan  ka  timhnaak cha cun , hi  kaa ah  ka that  ta law law ko  uh "  tiah  a leh  hna. Cu ti a si ah cun tiah, tlaih  lo in  Sap Bawipa sin ah cun "A tli diam,  kan hmuh kho lo"  tiah  an  chimh.  Sap Bawi pa nih  cun  " A si kun le, na ram  i   tlang  tlang  4 ah  hin  na  duhbik  mi    pa khat  in  i thim  kun  "  a  ti.  Lawngtlaitlang  aa thim.   A dang  tlang  3   cu  mi dang a peek diam awk hna. 

Pu  Hai Hmung  nih  fapa pali ( 4 )  a  ngeih.  A upacem  Tthio Kung  cu Bungtlang  ah  a  bawi.  Hi ram hi  Pu  Hai Hmung nau pa  Pu Tai Tthio i  a rak uk  cia mi ram a si. Cu ti in  Pu Lal Hlun (  Lal Lun )  nih  lawng  tlai cu  a hung uk.  Pu Hai Hmung  fa a chang tu pa cu Ngun Khuai a si i , fa ngeih ta manh lo in a thi.  Pu Lal Hlun  hi  a  patlin  a zaat deuh hlan  ah   an pa  nih a thih taak hna ca ah, a nu nih  Bualpi Bawi Pu Za Hup  le  khuami upa  a kawh  hna  i , vok  a thah  i  Ro  a tthen  hna . Fahniang bik pa cu , an pu Pu Van Hnuai Tlir  nih a roh taak mi hna " Ngundothiang " le Matu ram le Rengtlang an lo  chhawm tha ?    a co ter  ve.   Cu Ngundothiang  cu   Pu  Mang Lian  sin ah cun  a um  i, 1980s  kum  tiang hrawng  ah   khan cun  hmuh  khawh  rih a si,  tiah an chim.  

Lairam   ah  Leitak  khua  a um. Cu khua i a um mi cu Laimi an si.  Cu ca ah, Leitak khua in a va kal mi hna nih an rak umnaak khua min chawnh in  an phun min ah Laitak  tiah  i bunh hna seh law a dawh. 

Thantlang peng chung  i  khua min  pa khat  cu Tlanglo asi.   Cu khua i  a ummi hna cu  Lai miphun an si. Asinaan,  Mizoram ,  Lai District  ah   Tlanglau aa ti mi phun  an um. Lairam an rak um lio ah cun , Vanhawi phun  Laimi an si.  Cu phun chung  ah  Vandir phun an i tel ve.

Zathang ( Zaa Thang )  hrin  pawl cu,  Sangpi , Sangte , Nguntual , Vaingam , Hranglung , Darkhuah -  chung  tiah theih mi  an si.  Bawmram i  a um mi  Zathang phun unau laitlai a si mi hna hi  a ho hrinsor  deuh dah an si  hngalh khawh a si lo.   Inn dawng lu  10 -15 kar  vel  khuasa cu  an um ve.  Zathang hrin a si mi nih, Bawmram ah  kan phunkhat unau  an um ve  ti mi tu  nan philh lo awk ah a ttha.

Lairam ( Chiland )  in  Mizoram  le Ctg. Hill Tracts  lei  an  peem hlan ah  Pang or Pangho or Pangkhua  ti mi  phun min a rak um rih lo. Pang khua hmun ah hin Pang kung ( Tumpang kung )  tampi a rak um an ti. Cu ruang ah , an umnaak khua min cu Pang khua tin  an sak. Cu khua i a tang  ta mi le cu khua in  hmun  dang ah  a kal mi  hna  nih cun ,  an hawi dang sin ah  Pangkhua in a ra / hung mi, Pangkhua ah a um mi  kan si tiah an  i chim tawn. Ni le Thla le Kum an liam hluah mah i,  khuacaan a hung rauh deuh  tik ah cun, cu Khua i a um mi  le   Laimi phun  an hawi le  zong nih  "  Pang khua  mi  kan / an  si "  tiah ,  auhnaak  in, a hnu ah miphun min ah  aa chuah.  Pang aa ti mi hna lak ah  Hualngo  phun chung i phun min  te te zong an um.

Chittagong  Hill Tracts  i   a ummi miphun lak ah  Bangali  phun  chim telh  lo in cun  Chakma  chang  ah   Rahkhine  miphun  hi  a tambik chang tu an si.   Bangali  miphun nih  Chittagong  Hill Tracts   a um mi   Rakhine miphun cu Mogh  ( Mahg)  ti in   an  auh  hna .  Kawl (  Burmese )  nih  Yakhine ti in an  hngalh  hna  i , Mirang ( English )  nih  Arakan  ti in le Bawm  le  a dang  miphun nih  Marang  ti in  an  auh   hna  naan, an  mah nih cun   Rakhine  mi phun kan si an i  ti.  An i chimning ah , Rakhine  cu Rakha ti mi  an holh  biafang   in  a ra mi a si i , a sullam cu : " to safe-guard  the culture of  the  nation "   ti  a sawh.  

Tu chun ni  i  CTHs   i   a ummi  Rakhine  miphun  a tam deuh  hi cu,  Kawl Singpahrang (Burmese King  Bowdophaya )  nih kum 1785, 12th January ni  thla ah ,  Kawlram  chung i Rakhine ram  vial  te a tuklaak dih hnu  i  a hung tli zaam mi,   raalzaam pawl  le  Nandabareng ( King of  Pegu , Mon ) a tupa  Koung Hla Phroo   le  a mitthilaang  rual an  si.

An miphun an i ukning  le  an  Siangpahrang  chan an relning hi , B.C.  chan  in  A.D.  chan  - Dhannyawadi Era ,  We-tha-li Era ,  Pin -Sa-Era .......etc.    tiang  in  an tuan  bia  a um  i ,  Dannywadi (Mrouk-U ) Third era  ,  A.D. 1404  to 1784  period - chan  , kum  1599  ah   Mun Raja  Gree ( King of  Rakhine )  nih Thai Siangpahrang  ( King of  Thai - Siam )  aa rawih i ,  Hantawadi Pegu  (Pegu Kingdom )  ram cu a va tuk  ,   a tei dih hnu ah  mi  3000  ringlo le Nanda Sianpahrang  ( King  Nanda  of  Pegu , Mon Country )  pa  i  a fapa le pahnih ( 2 ) le  a fanu  pakhat ( 1) zong  a tlaih chih  hna i ,  Rakhine  ram ah  a  kal  pi hna.  A fanu (  Prince Shein Thwee Naung )  cu a nupi  ah aa ser. 

An  kong an i ttial ning ah  cun ,   10th   century  A.D.  vel hrawng  hin  Chittagong  le  a pawng kam ram  pawl  cu   voi tampi  Rahkine nih  an  tuk / tei  lengmang cang , ti a si.  1459 A.D kum ah Chittagong  khuapi  cu Rakhine Siangpahrang  ( King of Rakhine ) uknaak tang ah a tla.  Rakhine  Siangpahrang uknaak tang ah kum 100 ringlo a um.

Rakhine Siangpahrangpa  a  fanu  cu  Mon  Siangpahrang  fapa  Prince  Mong Sow Pru  (Maung Saw Phyo )  he  an  i  um  i ,   a mah  a farnu zong  cu  Rakhine Siangpahrang pa nih  a tthit ve tik ah, kap hnih in  Pu le Tu an hung si dangai ah, Mong Sow Pru cu CHT va zoh khenh ding  in  Bawi sinaak (Governor of Chittagong)  rian   1614  kum  ah  a  peek.  Cu i  a uk mi khua le ram cu  Chittagong khua le a pawng kam ram a simi Noakhali  le Bangarkhari  districts an si.  Cu lio caan ah  cu kaa hrawng ah cun  Portuguess miphun  ( Portuguess pirates )  pawl  le   Mughals  pawl  hi  chawlehnak hmun ttha  le  ram  ngeih  duh ah   biatak te in  raal an hraang  lengmang , ti si.

Cu raal pawl cu  Prince  Mong Sow Pru  le  a raalkap nih an tei khawh  leng mang hna ca ah , Rakhine Siangpahrang  nih  a cung ah a lung aa lawm i Boh - Mong - Gree (  Bu Miin Kyii )  Field  Marshall   title   min  a peek.  Cu caah,  cu i a tefale  zong  tu chun ni tiang in   Bomang  or  Bu Mang  tiah  kawh  an  si thai.  Hlan ah cun , Bandarban Dist.  chung  i  a ummi  Bawm kan unau hna le a dang nih cun , Bandanban ah kan kal lai an ti lo, Pamang ah  kan kal lai , an ti ttheu.  

Asinaan , 1666 kum ah CHTcu " Mughal Subadar Shaista Khan " nih a tei i , Mughal ( Mugul )  empire  uknak tang ah a tla . Cu kaa i a um mi Rakhine  mitampi cu an ram ah an zaam. Prince Mong  Sow Pru i a  tuchin fapar pa  ( Prince Kong Hla Pru - the fifth Boh-Mong  )  hi   1756  ah    Rakhine ram  ah a va i dup, a tli ve. Mirang ( British  East India Company ) nih  Mughal  uknaak  cu a tei i 1760  kum  ah Mirang nih  uknaak an  laak.   

A cung lei i ka ttial bang , 1785  kum ah  Kawl Singpahrang  Bowdowphya  nih  Rakhine  ram  a tuk  lio  ah  hin ,  raal tuknak i  slogan  a rak hman  mi cu  "  Kill  Rakhine like cutting tree  without leaving any roots  "  ti bak a rak si  i , kum 4  chung ah  Rakhine 236000  ringlo a rak thah / phul  hna , ti si.   Kawl pawl  nih Rakhine pawl  cung  i  lungput an rak ngeih ning hun  ruah ah cun khuaruahhar ngai a rak si. Kawl Singpahrang chan lio i  " Rakhine  le Rul nan hmuh  tti hna a si ah  cun , Rakhine  thah hmasa ding "  ti mi  bia  te hna  an chim  mi zong  theih a si tawn.   Mughul  cu  Mirang nih a tei  tthan caah  le,  Kawl raal ttih ah   Rahkine ram  i  a tli zaam mi  pawl  cu  CHT  le Cox`s bazaar le a  pawngkam  Harbung  hrawng ah  an rak  kiar  tthan hna.  Cu ti in,  Boh Mong Kong Hla Pru zong cu  CHT ah  a  kir tthan ve i , a tu Bandarban  ah  hin  um hmun a khuar.  Cu lio  i  Governor General of Bangal  Bawi  cu   Mr. Warren Hasings a si.  Bomong nih  1822  kum ah  East Indian Company  he  pehtlaihnaak a tuah i ,  Boh-Mong-Htawng  ah a  Bawi sinaak an  theih pi.

Htawng ti mi a sullam cu :  kan  holh ah cun  Thong or Athong or  Thongkhat or Saang or Asaang or Saangkhat  tinaak  asi ko.  hi zawn ah `` Setting up of villages  and towns in groups of thousands ``  ti mi  a sawh.  Htawng  cu   Chief  or  Raja  uknaak tang ah a um i ,  Mouza  cu  Headman tang ah a um.  Karbari   cu  Bangali  holh a si i , mirang nih  Manager  an  ti duhnak khi a si.  Khuate  pa  khat  i  khua bawi  asiloah  khua upa   a ttuanmi  khi  Karbari   an  ti hna.  Mong  i a sullam cu : Kawl holh in Miin tinak a si i ,  Lai holh in cun  Bawi  or  Uktu  tinaak a si.  Mirang  in  Ruler  ti a si hnga. 

Tuan deuh ah cun Bomang Circle ( Bandarban District ) , Chakma Circle ( Rangamati District ), Mong Circle  ( Kangachari District )   ti si lo in ,  Bomong Htanwg , That Htwang , Palan Htawng  tiah  an ti  hna.   Cu hna cu  ,  Bomang Raja , Chakma Raja le Mong Raja  uknak tang ah  an um. 

CHT  ram  chaklei ( Northern  Chittagong ) i a  um , miphun tam deuh cu Teppera ( Tripura ) an si.  An mah dang te in  khua a sa mi an si i , an nih i  an  Bawi ( Raja )  cu  Tripura State , Indiram i a um mi khi a si. Asinaan, Mirang ( British ) nih uknaak ttha te in  le ningcang deuh in an hun remh tik ah , Teppera  pawl  le Rakhine  umnaak hmun ram cu  " Mong Circle "   tiah a thar in an tuah piak hna. Rakhine miphun a si mi  pa Kyow Zaw Than   cu  Bawi ah  an chiah. Cu pa cu Mong Raja  ti in an  auh ve.   Palan  ti in  an kawh duh hnawhchannaak cu ;  cu kaa i  a um mi  Rakhine miphun nih " Palan Coung "  hi  kan  chuahkehnak , kan ratnak  hmun  a si  an ti i ,  a tu  an umnaaak zong cu  Palan Htawng  an  ti venaak a si.  Cu hmun cu  Burma ram chung ,  Rakhine ( Yakhine )  ram chaklei ah a um , an ti.

Lushai expedition ( Luseiram an tuk )  lio ah ,  Bandarban i  Bawi a ttuan mi  Bumong Gree Thet-Hnan Nyo Chan  le  a mi nih  Mirang pawl an rak bawmh hna . Lam hruai tu le  thawngpang hlathlai tu ah an rak i hmang .

Bangladesh ram an  Zocah a min " Peopele`s Republic ofBangladesh ". An ram  55,598 sq. mi.  a kau i, minung  million  130,000,00 vel  an  um. An khualipi cu Dhaka a si. Achang ah  Chittagong.  An ram hman mi holh  cu  Bangla a si. Bangali 98% , Biharis 250,000 , Tlangmi tribal le a dang miphun  1..5 %  an um.  Muslim biaknaak a bia mi  83% , Hindu 16%  an si i , 1%  hrawng  hi  Buddhist  le Christian  le Biaknaak dang a bia mi an si.

Vawleicung ( Laikulh ) Kumrelning in kan chim a si ah cun , B.C. chan in Indian Sub-continent chung i a ummi ram a rak si i , cu lio i an ram min cu  Vanca or Bangka an ti. Cu lio chan ah cun  Buddhist  biaknaak a rak leng ngai , am ram ah.  Asinan, 10th century  A.D. hrawng  hin  Hindu biaknaak nih an ram a culh  dih.  1576  kum thawk in  Moghul  ( Empire ) uknaak tang ah a tla i ,  cu thawk in  Muslim biaknaak  an ram ah a lut i ,  tu chun ni tiang Muslim ram ah  aa chuah thai.   Mirang uknaak tang ah  1760   in  1947  tiang an um. 

I947 kum ah Mirang nih India rampi luatnaak (indipendent ) a peek. Cu lio i India Subcontinent chung  i  a um mi  Muslim biaknaak a bia mi   West Pakistan  le East Pakistan (  Bangladesh )  zong a dang te in  Mirang nih  ram zalennak  a peek ve hna

Asinaan , East Pakistan ( Bangladesh )  ram mi  Pu Sheik Mujibur Rahman an ti mi pa nih  political party  `` East Pakistan`s Awami  League `` 1949 kum  ah  a  dirh i ,  cu  party  nih cun March 26,1971 kum ah Bangladesh ram dirh ding in an puang declare i  raal an tho. Cu raal  an thawh lio i  Pakistan raalkap nih a thah mi hna le an i kahnaak i a thi mi  Bangali  1 million ringlo an si  i  ,  10 million   vel hi India lei ah an zaam.   India raalkap  nih  East Pakistan ( Banladesh ) cu a bawmh hna i Dec. 16, 1971 ah  West Pakistan cu an tei hna.  " People Rebuplic of  Bangladesh"  tiah  ram cozah ( govt. ) thar a chuak.  Pu Seik Mujibur Raman  nih a hruai hna.   1975  kum ah  Pu Raman  cu a kut tang  Bangladesh  raalkap  bawi  cheukhat nih  pro -India  na si ti in  an puh  i  an kah / thah.  Cu hnu ah ,  Pu Zia ur - Raman   nih   ram President sinaak a tlaih. A mah zong cu  24 , March 24 , 1982  kum ah  an kah ve hawi.   Gen. Hossain Mohammad Ershad , bangladesh army chief of staff    pa  nih  ram President sinaak a  hun tlaih  tthan  i an nih zong cu,  Dec. 6 , 1990  kum ah  a ram mipi nih  zaangrah  in  an  dinh ter . Sau-ial lunginn (Thong inn )  jail ah  a ngio / tang ve.  Cozah thar  Bangladesh National  Party ( BNP )  nih  Cozah sinaak an  tlaih . Prime Mininister Pi Khalida Zia (  President Zia Ur - Raman nupi ) nih a hruai hna. 1996 Kumah Bangladesh Awami Leauge Party nih Cozahsinak an laak i, Prime Minister  Pi Shiekh Hasina Wazed ( Pu Sheik Mujibur Raman fanu ) nih a hruai  hna .  A tu ah cun ,  BNP  party nih  Cozah sinaak an tlaih.

East Bangal Company  kut  in   1860 kum ah  Britist Govt.  nih  uknaak a laak  i , Suprintendent  nih  a tlaih.  Chakma Raja le  Bomang Raja an Bawi ( Chief )  sinaak  officially  in  an pom piak  hna.  1884  kum ah  CHTs cu  uknaak hmun  tthen 3 ah  an  tthen . Uknaak hmun thar an beet mi cu Mong Circle asi.   1900   kum ah  `` Chittagong Hill Tracts Regulations  Atcs `` tiah  uknaak daan   British  nih  a dang te in a  ser  piak hna i , " Excluded  Area" ah an chiah.  Kum 1919   in " Distircts of  the Hill Tracts of Chittagong " tiah  min thar a  pu i , Deputy Commisioner kut tang ah a um. 1880 - 83 kum chung ah , CTHs  ram cheunga i cheukhat 1/5  cu  forest reserve area   ca ah  an hual.  1921 kum  ah  British  Govt.  nih  " backward tract " ti in  an  declared  i  ,  totally  excluded  area   a hung si i ,   Bangali pawl le  a lengmi miphun dang  Ctg. Hill tracts  ah  inntung bunh in  khuasak chawhlehnaak  nawl an kham / phih hna .  Cu ti in ,  1947  kum tiang  British uknaak tang ah a um. 

1947 kum ah , India le Pakistan  ram  cu  British uknaak tang in luatnaak- Independent an  la  i , Cu tik ah  Bangladesh  ram zong  Pakistan he ram khat siding in Cozah an dirh. East and West Pakistan   ti asi.  Cu ca ah ,  CHTs zong cu  East Pakistan ( Bangladesh ) ram kulh chung ah telh chih a si ve. 

British Cozah nih Indepentdent a peek hna lai ah, Sir Cyril Radcliff  ho in Boundary  Commission an  formed i, Bangal le Punjab - Provinces  ramri  tthen piak an si. Ctg.Hill Tracts  an hruai tu hna le " Hill People`s Association and the Hillmen`s Association "  bu nih   a dang te in luatnaak Independent laak kan duh, Cu ti a rem lo  a si le,  India ram kulh chung ah um kan du deuh, Muslim ram kulh chung i umnaak  cun ,  tiah  British govt. an chimh hna.  Refrendom an laak. Muslim  umtamnaak Sylhet Districts,  Assam Province, le  North West Frontier Provinces ah refrendom an tuah.  Muslim ram  a simi  Pakistan ramkulh chung ah  i tel ding in thimfung vote an thlaak. Asinaan , Ctg. Hill Tracts um mipi hnatlaak pinaak um lo in, Rafcliffe Commission  nih  India le Pakistan   Independent  a peek  hnu hna, a ni li naak  ah Chittagong Hill Tracts  cu  East  Pakistan  ram kulh  ah  telh luh a sinaak an thanh / puan.

Pakistan  uknaak chan, 1957 - 1963 kum chungah Rangkamati Districts  chung i um mi "Kaptai Lake" cu hydroelectric project ca ah  an dil i , minung 100,000  ringlo an lo inn hmun   acres  54,000    Ti  an dil mi  nih  a  khuh  dih cikcek. Mizoram , Tlabung ramri tiang a va i dil. Cu ruang ah  40,000  ringlo Chakma  India lei ah  an peem , ti si. 

1971 kum dongh  lei ah , East Pakistan cu  West Pakistan in aa tthen i , Bangladesh  ti in  ram thar a hung diar. Asinaan ,   Ctg. Hill Tracts   ummi pawl  ca-ah   Bangladesh  Cozah nih a hlei in   zei pipa  hmanh  a tuah piak lo.  Mirang le Pakistan cozah chan  i  Raja pawl  an nawl ngeihnaak tu  duhsah in  a hrawh piak hna tik ah , Cu cu  an duh ve lo i, 1972  kum ah  Chakma pawl hruainaak in  Chittagong Hill Tracts People`s United Party   ( PCJSS ) bu  an dirh.  Cu bu cu  1976  kum ah  meithal an tlai i ,  CHTs luatnaak  ca ah  ti in  raal  an  tho.  CHTs  uknaak cu  " Deputy Commissioner of  Chittagong  Division "   tang ah an  chiah. 

President Ershad  chan ,  1989  kum ah  " Chittagong Hill Tracts  Regulations of  1900 "  cu an  hrawh i " Districts Council Law " thar an  tuah  piak hna. Cu Council members ah cun , Cgt. hill tracts  a um mi  phun - tribes   vial te telh dih an si .  Sihmanhseh law , Bangla Cozah i transmigration policy a thup i  an ser  mi cu , an Council Law  nih  kham khawhnaak nawl power a ngei lo.  1979 in 1983 kum chung ah  Ctg. hill tracts i  a  lut - settlers  mi  Bangali  400,000  ringlo an hung si. Pu Laldeng hruai mi  Mizo National Front ( MNF ) nih,  Bandarban Districts chung i  kan unau hna Bawm le Maria  umnaak ram ah Kum 1970s in 1986 tiang an um hnawh hna.  Cu ti in  an umnaak ram CHT ah ,  Santi Bahaini  (PCJSS  army wing ) pawl Ram raal  an hraang,  MNF  pawl nih le  kum 15 ringlo an um hnawh tik hna ah, Bawmram mipi nih  harnaak tampi an tuar / tong. 

1.     Regional autonomy for the Chittagong Hill Tarcts as one of administrative and political unit named Jummaland , headed by an elected Regional Council with legilative power and constitutional recognition of  the  identity  of the Jummma peoples.

Chittagong  Hill Tarcts  Regional Council  chungtel pawl an tthutnaak  zung  office   cu  Rangamati  khua ah a um. Chairman  Pu  Santu Larma Chakma nih  a hruai hna.  Remdaihnak peace agreement  an hun tuah bang , ' CHTs Regional  Act  1998 ' cu  Parliament nih  May 6, 1998 kum ah  an pom .  Asinaam, Bangali pawl  kan ti ttheu cu, hnatlaknaak an ngeih mi chung i ttial mi  word - biafang le sentence - biatlang  hmanning , khat lei hnatlakpinaak um lo in , an mah siaremning  in an remh tthan. Cu ruang ah an buai pah lawng silo-in, raalzaam (refugees) pawl kong ah si seh, Bangla raalkap  camps  tthial ding  kong le, Bangali nih raalzaam pawl hmun an luah  mi  cungcang ah ,  felfai in  hnatlaknaak  an ngei kho lo. An buai ngai rih.  Cu dungdang ah cun , Bangladesh National  Party ( BNP ) nih  Cozah  sinaak a hun laak tthan i ,      ‘‘ Ctg. hill tracts peace accord  tuah mi kan nih kan pom lo ’’ ti in  an hung aau  tik ah, zei dirhmun ah khin dah  an  phaak khawh  te tthan lai cu, a hun le a caan tu nih  chimh tthan te ding kan si te lai e.     

Hi leicung nunaak in  a kan liamtaak cang mi , a kan daw tu Bawm kan Pa Pu Lalhngak le kan hawikom dawt a si mi Tlangvaal Romawi philh lonaak ca ah le, hmun dang ram dang i a ummi phun khat Laitlai  vial te nih , million  za le sawmthum ringlo minung umnaak ram ah , harnaak le  retheih  phunzaa   tong  bu in phun a dirh kamh mi  kan miphun hawi unau  an um   hngalh cio awk ve ding ah ,  lungthiang  te in  ka  hun phai mi a si.