Halkha min hi ca chung ah phun hnihthum in ttial a si i zei ruang ah dah mahti cun ttial an si ti kong ah si dawh a si ti ka ruah mi ka chim tuah lai.

'Haka' ti hi Lairam i akai hmasa mi mirang hmanning si dawh a si. Saanipa (A.E. Newland) chan in mahti hin rak hman a si i siangbawite zong nih mahtining cun hman lon a rung si, naite tiang. Atu ralkap cozah rumrobawi i an bawi hin 'Hakha' ti i ttial cang ding in nawl chuah a si. 'Haka' ti nak cun 'Hakha' ti cu a min taktak he aa nai deuh. Asinain, 'Haka' a si zong 'Hakha' a si zong ah kanmah miphun biafang cu an si lo veve. Kanmah miphun tu nih cun 'Halkha' kan ti tawn.

Aziah dah Saanipa (Pu Newland) nih hin 'Haka' tiah a rak ttial hnga ti kong ah hite hi ruah awk a um ka ti. Saanipa hi Halkha khua i aa cheng mi a si. Lai holh hi Halkhakek (Pu Ngaih Ling) sin i a cawn mi a si bik rua. Mah lio Halkha holh ah cun vowel chang i /l/ aw a um nakding ah /l/ aw a chuak lo. An neel i vowel ah a dong. Khuadang i [thawl] kan ti mi khi Rungkek holh ahcun [thuæ] a si i [kal] cu [keæ] a si; [-al] pohpoh cu [-eæ] in a chuak dih. Cu ning cun [halkha] ti cu [heækha] a si. Hika i [æ] hi [a] le [e] (not phonetic [e]) karlak vowel a si. Kadang kan miphun holh ah mah vowel cu a um lo ti awk a si. Five vowel system ahmang mi kan si i [e] le [a] lakkar asi mi [æ] cu kan hman lo ca ah [e] asilole [a] lawlaw in theih le ttial a si ttheo i mah ningte cun [a] in 'ha-' tiah an rak ttial hi si dawh a si. Rungkek holh i [æ] i a rak dong mi pohpoh cu Rungkek holh in ttial an si lo (Rungkek zong cu an holh aa thleng ve cang fawn i); Lai dang holh in 'vowel plus /l/' lawngte'n ttial an si cang. Biana ah, [keæ] cu [kal] in ttial a si. Cu ning cun, [heæ] cu [hal] in ttial awk a si. Chin/Zo/Lai miphun pumpaluk i kan auhning he zong aa kiap.

Cun mirang holh phung ah /k/ chang i vowel a um poh ah cun /k/ cu aspirated a si ([kh] a si). Cuca ah, 'ka' ti i aa ttial mi hi mirang carelning cun [kha] a si. 'Ka' ti i ttial tik ah [kha] a chuak ko ti i an ruah ruang ah 'hakha' ti i ttial theng a hau lo ti in an rak ruah rua. 'Haka' ti i ttial ah hin mirang carelning cun [hakha] ti in a aw a chuak. Cuca ah, an hmurka in [hakha] ti i an rak chuah ko mi hi anmah mirang cattialphung in 'Haka' ti in an rak ttial ko rua. Pu Newland a si ah, siangbawite an si ah, aho hmanh phonetician an rak si lo i Lai holh ah [ka] le [kha] aa dang ti maw an rak ruah lo, an rak ti manh lo bia dek a si, Lai tining si lo in anmah Vai awzulh deuh in 'Haka' tiah an rak ttial.

Kanmah miphun asi mi Kuki Thado Hmar Tidim Cikha Lusei Bawm Sihzang Thaute Tlaisun Ngawn Zahau Mangkheng Laizo Riang Khualsim Lente Mi-E Paang Zokhua Senthang Lautu Thlantlang Khuafo Chunchung Matu Falam Farkawn Lawngtlai Mara Vuangtu Leitak Aibur tehna nih zeitin dah an ti cio ti zoh usi law a min tak cu aa hngal ko hnga. Kei ka hmetlio ah cun [haalkha] tiah vowel hmasa hi kan rak sauter. Rungkek zong nih an rak sauter ve nain [l] aw an tlolh. Tedim Laimi nih cun [khalkha] an ti (/k/ hmasa aa tel mi tu hi cu phonetic effect a si). Kan miphun holh i a conservative ngaingai mi Lusei nih fiangko in [halkha] an kan ti. Hmar zong nih. Bawm zong nih. Matu naih Laimi zong nih. A thlang lei mi tampi zong nih [halkha] ti dawh kan si (cu tu cu ka hngal set lo). Falam peng Lai mi zong nih [halkha] an ti. Halkha peng, Thlantlang peng khua hlun bikbik holh ah khin [halkha] ti a tam bik (Hriphi tehna bantuk Rungkek holh atlai mi tu cu Halkha an si fam i phundang. Cun spelling pronunciation azul mi chanthar mi zong nih [hakha] an ti ve, [haka] tiah cun an ti tuk lo). Acung i ka tian mi kan miphun vialte (ti awk) nih hin Halkha hi an rak kan hngalh ngaingai. Halkha hi kan min a thang ti a si ahcun kan than nak min cu [halkha] a si lai. Mirang kai hlan, pupa chan lio te hrimhrim i a rak kan hngal cia mi pohpoh nih [halkha] ti ngawt in hngalh kan si.

Halkha min sullam hi Halkh upa an i caih tawn rua i acheu chimning ah cun, raltuk tthawng an rak si i an ukpen mi khua sin ah hraang ngaingai le kha ngaingai in sachiah a hal tawn mi an si i 'kan mihal a kha' ti in Halkha ti a si rua tiah an ruah ("Halkha holh cu ral hro nak" ti a um). Acheu chimning ah cun, tlak awk ah khua an rak haal i an halh lio ah, 'kan halh mi kha' ti an rak hman lengmang i Halkha ah a cang rua ti zong in an ruah. Halkha ti a si nakruang tu hi cu hngalh a har cang nain 'Halkha' a si ti tu cu altthahnemlo a si ko.

Kanmah min cu kanmah nih kan hngalh. Kan Chinlaizo miphun pumpaluk nih [halkha] kan ti ko bu ah mirang nih anmah siremnak in 'Haka' ti i an ttial tik le Kawl i 'Hakha' ti i ttialter an kan duh tik ah, kannih miphun nih anmah tu cu maw kan zulh hna lai, kanmah kan iauhningte'n dah 'Halkha' tiah kan ttial lai ti hi cu kan miphun duhthimning nih a ngeih rua hnga. Lai ttial in maw Vai ttial in dah kan ttial lai ti ttheo kha a chuak. Kawl kan zulh hna le Hakha, Vai kan zulh hna le Haka, kan miphun tining i kan ttial a si le Halkha ti ding a si hnga. Miphun dang tining uar tuk cu sal lungput a si ai ti i miphunpi lungput ngeih kan duh ahcun cauk i zeiti i a rak cuan len cang hmanh ah hlawt a herh mi cu acaan zoh in kan hlawt awk a si men hnga. Khattelei ve ah le, a um cia mi thlen tuk hi a ttha hoi lo i, Halkha ti a si cia mi cu miphun dang hmaizah ah Haka/Hakha tiah kan thlen lai ti awk ah sia a rem dih hoi lo. Miphun dang tu nih cun, kan miphun holh i Halkha a si cia ko mi zong cu Haka tiah an thlen i, mah zong cu Hakha tiah an thlen chin i kan miphun lila hmanh kan min an kan palhter deng cang. Thlen lo in Halkha tiah ihmang seh ti usi law atu ah cun a min cia i khirh ah a cang cang rua hnga. A va can hmanh ah Halkha angei tu cu kanmah kan si; Kawl le Vai an si lo.

'Haka' le 'Hakha' hi kan miphun i kan ithim mi ttialning a si lo. Hakha ti hi cu atu i a kan ttem tu SPDC miuk duhning kan zulh bia a si (tthat cu a ttha pah ko, 'Haka' nak cun). Biana ah, SPSC kuttang ah cun Halkha hrawng i signboard taar tik ah (biakin tehna zong ah) acung bik ah Kawlca nan taar hmasa hrimhrim lai i cu tang lawng ah nan duh ahcun Laica le Mirangca cu nan ttial lai ti a si. Mahti ningte cun ti dih a hau. CACC zung i thingcataar zong ah acung bik ah Kawlca taar hmasa a si. Mah cu, CACC policy a si tinak a si lo (si zong a si pek lo); cozah ttih ruang i tuah mi a si. Cubantuk in Halkha min zong cu SPDC nih cun "Hakha" tiah nan ttial hrimhrim lai ti a si i CACC zong nih 'Hakha' tiah a ttial. 'Hakha' ti in ttial si seh ti i policy le nawl achuahtu tu cu CACC a si lo; SPDC a si.

Kan miphun hi kanmah min le kanmah bia hmanh hmang kho lo tiang in miphun dang nawl tang ah kan um khua a sau i, kan min hmanh hi nawlngei tu ttialning le duhning in ttial a hau ve tawn. Mirang ram-uk i 'Haka' ti i an rak ttial ruang ah, Pu Lian Uk bia bang, atu ah UNO tehna le Mirang cozah sin i zalonduhnak ca ttial duh tik ah, 'Chin' ti lo le 'Haka' ti lo ahcun an kan palh sual lai ti kan phaan phah cang i cubantuk cattial ah cun 'Haka' ti hau in a um cang. Kan ram zong ah, 'Hakha' ti lo ahcun SPDC miuk lung kan tong sual lai lo ti phaan a si hoi. Hiti ningte a si ahcun a khua ngeitu i kan khua kan auh tawn nak min cu lohtlau te dawh zong a si ko. Kawl hngan le Mirang hngan ah cun 'Haka' ti lo awk le 'Hakha' ti lo awk a ttha lo. Kan holh kek 'Halkha' ti kan hlam khawh bik nak cu a kan palh kho lo ding mi, cuti cun nan ti hrimhrim lai e ti i nawl zong a kan ngeih lo ding mi kanmah Laimi le Laimi kan ichawnh nak lawng dok ah hin a si. Atu i maivanca aa hrawm mi hi cu zalonnak ram ah kan um i hi kong ah hin cun vanttha ah kan cang.

Note: Hi [ ] bantuk chung i aa khumh mi hi a awchuah ka ttial duh nak a si.

Ceu Hlun
Graduate Student
Department of Linguistics
University of Illinois at Urbana-Champaign
U.S.A.

A tu nai te ah, Haka khua a min kong ah ca pakhat ka vun ttial ve. Mah hnu cun na ca ka hmuh i, na ttial ning hi interesting ngai cu a si. A pawm bel te ka pawm lo! Nang approach na tuah ning hi linguistic le phonetic in na kal pi i, hihi ka ca-ah subject thar ngai a si i, cu ti pi in ka thei lo.Cu ca-ah na phonetic lei cu kan zul kho lai lo.

A si na-in, a fiang mi pakhat cu: Kan holh hi dialect tamtuk ah an ni tthen ca-ah, thil pakhat a hram (origin) hi phonetic in kan hlat khawh lai tiah ka zum lo. Phonetic in si lo in, a word pakhat i a sullam(meaning) tu in kan zoh ah hin a hram pi lei ah kan ni neih khawh deuh lai tiah ka ruah.Tahchunnak ah: keimah ka min hi a sullam in ka ttial tik ah Laiholh a holh mi pawl nan ttial mi he aa khat i, "Lian Hmung" tiah ka ttial. Hihi a sullam (meaning) ka zulh ca-ah a si. Zophei holh in a aw cawi (phonetic) zul ning law "Len Hmun" tiah ka ttial lai. Cu ca-ah, phonetic long na zulh a si ah cun, "Lian Hmung" le "Len Hmun" cu aa dang tuk ko hnga. Cu ca-ah, phonetic in "the origin of Chin, the origin of Haka" te hna nan zulh mi hi cu ka pawm kho hrimhrim rih lo. Ka theih dih rih lo ca zong ah a si men lai.

Cun pakhat na chim mi ah; Mirang kai hlan ah "Halkha" an kan ti dih na ti i, zei tal "fact" na ngeih mi a um maw? Fact um lo in bia na chim kho lai lo. A si na-in, historical fact kan zoh tik ah Laiphung um lio thlacam tiphulnak le hla hna nih "Halkha" si lo in "Hau-ka" in "Haka" ah a ra ti cu fiang te in an langh ter. (A si na-in, zei tin dah "Hau-ka" in "Haka", "Farlam" in "Falam", "Aibuk" in "Aibur" ah holh an ni thlen ti bel te cu ka thei ve lo. Hihi linguistic pawl nih nan theih deuh men lai. Historical fact in ka chim khawh mi cu, Falam cu "Farlam" in a ra, "Aibur Aibuk in a ra i, Haka zong Hau-ka in a ra. Hihi kei ka pawm ning a si.)

Cu ca-ah historical fact kan kawl tik ah si seh, thil pakhat khat a origin kan kawl tik ah a "a aw cawi" si lo in, "meaning" le a sullam tu in kan zoh ah hin a ttha deuh hnga lo maw? Linguistic kong cu tam ka thei lo na-in, Wittgenstein (picture theory of the language: words represent things according to social agreement/context) a ttail mi ka rel ve mi ah cun; Germanic holh pawl in thil a origin theih kan duh tik ah a aw-cawi si lo in, a sullam a meaning le a social contexts tu hi a biapi tiah a ttial. Nang na hmuh ning zei tin dah a si ve hnga?

Upatnak he,
Lian Hmung Sakhong

Lian H. Sakhong
Graduate Student
Uppsala University
Sweden

Na chim bang in approach kan tuahning hi aa dang cio kolai. Ikhah dih lo hmanh hi a ttha deuh kho mi a si. Ka ttial mi kha keimah i ka ruahning a si. A awchuah in lak awk a si lo na ti mi bel hi cu, kei ka ruahnak ah a awchuah ko cu pei biapi ah ka chiah cu! Awchuah a um lo ahcun holh a um lo, min zong a um lo, sullam zong a um lo ti tluk in ka ruah. Ca kan ngeih hlan i kan hman mi language cu spoken form lawng a si ko i cu spoken form ah cun awchuah a biapi ngaingai i a awchuah zoh lo in a sullam kan tuak kho lai lo ti tluk nawn in ka ruah ko ta.

Atunai i na ttial mi ah khan kan ruahnak aa khah nak a tampi. Biana ah, nawlngei mi i an tining poh zulhthlorh in kan zulh colh awk a si lo na ti mi tehna kha ka chim mi he khan aa zul ko. Kan ruahning aa khah lo nakzawn belte cu awchuah kong na chimmi zawn hi le atang i ka chim colh lai mi zawn hi a si.

Kei ka ruahning ve ah cun, 'Haka' hi (Van) 'Hau-ka' tinak a si lai na ti mi hi zumh awk ah kaa harh ngaite rih ve. Thlacam le tipui cu khuazei poh nih tuah rak si ko lai kaw, sariahthawh tehna bantuk hawihna ah cun khuachuah hauka ko cun thla rak cam cio cu a si ko i, Halkha thlacam theng hi 'Haka' ah aa cang hnga ti cun ka ruat rua hnga lo ka ti, zei an chim hmanh ah.

Cun, 'hauka' tinak a si e na ti mi hi si dawh a si lo ka ti nakchan pakhat cu; hauka cu khua le ramlak rika (khuachuah/khualuh) a si i, hauka a um ahcun khua a um cang tinak a si. Cu khua cu 'Halkha' a si lai tiah ka ruah.

Asinain hi bantuk hi cu a si hrimhrim e ti awk zong a ttha ti lo mi, a si hrimhrim lai lo e ti awk zong a ttha ti lo mi an si ko.

Cun, "Cun pakhat na chim mi ah; Mirang kai hlan ah 'Halkha' an kan ti dih na ti i..." na ti mi hi mahti hin ka ti lo dahkaw! Hiti hin ka ti:

"Mirang kai hlan, pupa chan lio te hrimhrim i a rak kan hngal cia mi pohpoh nih [halkha] ti ngawt in hngalh kan si." Paragraph 5 nak i an min ka taar mi hna kha (le ka ttial lo mi zong) mirang an kai hlan hrimhrim te i a rak kan hngal cia cang mi an si i mahhna i an kan hngalh ning zoh tik ah Halkha ti in an kan hngalh ka ti nak a si. Cu tu cu atu an holh cio ngaih ah a lang ko lai."Mirang an kai hlan ah Halkha an kan ti dih" ka ti lo. Mirang kai hlan in an rak kan hngalh cang ka ti mi tu hi cu, mahhna he hin cun keuhkhat cu kan si fam rua i an kan hngalh lo nakding a um lo ka hei ti ko ta. Mirang an kai hlan kong le kan miphun thawhka kong cu primary fact a har ko lai. Kha, nan chung mangttha kun u.

Halkha khua hi Mirang kai hlanpi in Halkha tiah an rak ti ko. Lam hla deuh i kan Lai/Chin hawi pawl ( Mizo, Falam peng etc) zongnih Halkha tiah an rak kan hngalh ko. Halkha khuami nihhin bia an chim tikah ( L) aw thlau in an rak chim, an rak hman ngai. Tahchunnak ah, "Ka kee lai, ka ngeecar, ka hee ve lai " ti in an chim, an hman tawn. Halkha zong cu " Heekha" tiah an ti. Tuchunni tiang zongah Halkha khua hlun i a ummi putar le pitar pawl nih cun " Heekha" tiah an ti rih ko. Mirang nih "Heekha" awchuah he a naih bik in " Haka" tiah an ttial tiah ka ruah. Mirangholh awchuah cu keimah nakin nan hngalh deuh ko. "Ha-" i "a" hi " ee" in a aw chuah a si i, "-ka" i "k" hi "kh" in aw chuah a si. Cu caah " Heekha" he a naih bik Mirang awchuah cu "Haka" a si.

Kei cu Halkha khua i a min dik "Halkha" hi thlau ka duh lo. Cun vawleicung minung nih an kan hngalhnak "Haka" zong hi hloh kan duh rih lo bantuk a si fawn. Cucaah, kanmah le kanmah lakah "Halkha" tiah hmang usihlaw, miphun dang hngalh ding le rampi kong tibantuk biapipa kan chim le kan ttial tikah Haka (Halkha) tiin maw, asiloah Halkha (Haka) tiin maw ttial usihlaw a tthabik ruahnga tiah ka ruah.

Halkha khua hi Mizo nih zeitin dah an rak oh hna timi hi atulio i PhD (Musics in Burma) thesis a ttial cuahmah liomi Pu Tawna (Switzerland) nih hun kan chim kho sehlaw a ttha ngai hnga. Mizo tuanbia ah "Mizo pawl nih an fapa(ngakchia) an ttah tikah zeitindah hla in an oih hna" timi hun kan chim kho sehlaw kan fiang ko hnga. Lungthiangte in, Cin Rung
---------------------------------------------------

Cung Bik Ling wrote:

Upatmi careltu hna,

A tu kar chung hrawng cu Haka khua min auhnak cungcang ah pumpak in nan hmuh/ruah/theih/hngalh ningcang cio in nan hun ttial mi kong ka rel ve I Halkha khua min le a kong he pehtlai in theihchin mi zong tampi kaa chap, a rel zong a nuam. Kei mah pumpaak tu in cun, hi Haka khua min hi, a zei tik lio thawk in le a zei ruang ah dah Halkha, Hakha, Haka khua tiah min an rak sak ti tu cu chim awk ding tamtuk ka ngei lo . Nan ttial mi vial te ah hin kaa rinh , a tling tuk ko cang. Amahbelte, Haka khua hlun ah a chuak le Haka khua hlun in a tthang mi Laimi ka si ve ca ah , zei tin dah Haka khua min hi ka auh ve ti mi kong he pehtalai in tlawmpal hun ttial ta cu ka duh ve.

Ka hngak chiat te in nungak duh/uar ka hun theih ka tlanvaal kaa tiang , Ka Pi ( Ka Pa Nu - 1993 ah a kan thih tak ahhin a kum kum 100 vel ! a si. Laica tangcheu hmenh a kai bal lo naan , Laica in ttial mi Bible ca-uk cu ttha te in a rel khawh ve. Kawl le mirang ca/holh tu cu mu khat hmanh a cip bak lo mi a si. Tangcheu cheuchin cu a awng ve hei ti ko uh sih!) nih a rak kan umpi tik ah kaa tthan pi mi Lai holh zong hi ka Pi tar holh ning le a mah sin hin tampi ka rak I cawn pah rua! Cu ah a tawinak in hun chim duh mi cu, Halkha ti mi biafang aw chuah zong hi a mah ka Pi tar aw chuah ning te a si I, kei zong nih cu cu aw chuah ning te cu kaa lak ve I, tu chun ni tiang zong ah Haka le Hakha tii aw chuah hmang lo in Halkha tii aw chuah in Haka khua auhnak ah ka hman. .......
----------------------------------------------------

Pu Tawn-enga wrote:

Dear Cung Bik Ling,

Chin State leh hmun dang a awm Duhlian tawng hmang Hualngo ho in Halkha tia an lo koh leh hriat dan Pi leh Pute hla hlui a tangin tlem in han tar lang ve hlek dawn ta i la. Halkha in Pupa hla: e.g. Va hla aw, Thing par sang aw, Cawpe aw, Thing tawn aw, Cakei fim aw, Bawi kil aw etc. tia hla chi 30 ai a tam an lo neih angin, Hualngo pawh hian Hla do (Bawh hla), Nilen zai, Zailam, Zainem, Kawrnu Zai, Thlang Zai, Chai hla, Hualngo Zai etc.ti in hla chi hrang hrang an lo neih te zinga, Hualngo Zai tih hla ah Halkha tih leh Za Thang tih hmuh theih in a awma.

Hualngo Literature and Cultural Association (HLCA) in a buat saih Zofate Chanchin (1995) lehkhabu page 317 na, Pi leh Pute hla, Hualngo Zai, hla chang (verse) no. 3 na ah he ti hian hla an lo nei a ni. .......Fapa i nuthai ah, Halkha Zathang fanu Puan ang ka thui na'ng e... (Oh my beloved son, I will get you Halkha Zathang's daughter for your wife).

Tuna hma chuan fapa neih hi thil hlu ber pa khat neia ngaih thin a lo nih angin, a pa chuan a fapa duh em em tan chuan duh thu ti hian a sam ta a. E..khai...,ka fapa duat duh tak, lung ngai ma ta che (lung ngai suh) Halkha lal hming thang Za Thanga fa nu ngat,i tan nu pui ah ka neih sak dawn che lawm.... ti in, he hla hi phuah in an lo sa thin ani. Tin, he hla hi Hualngo ho thlang tlak hma (Mizoram lam kal hma), Sap ho Tlangram (Chin State) an thlen hma a tanga phuah leh sak thin ani. (pers..interview)

M.A in Music (England) fieldword ka neih lai khan Hualngo Zaipawl (singers) te hnen a tangin he hla hi recorded a nih angin staffnotation nen ziah a nia, vawin thleng ka la kawl nghe nghea. Aw le hei zawng hi theih tawka ka han ziah theih chhun chu a nia. A tlin loh na leh fam kim loh na ah min lo hre thiam dawn nia.

Yours Sincerely,
Salai Tawna,
Ethnomusicology Dpt, Zurich University,
Switzerland
-----------------------------------------------------