ABIAFE

Miphun phun khat ciau nih hin, cu miphun an sí ­idang i kan va hngalh khawh hna nak miau te an ngei ciau. Annih miphun cu an ram ah cuti cun an um, cuti cun khua an sa, ti khawh awk in ning le phung an ngei. Mahti i kan va hngalh khawh hna nak bik cu an nunphung a si bik i nunphung ah cun thil tampi aa tel. Holh tehna, thuam tehna, nupitthitphung tehna, ruakvui-phung tehna, minsak phung tehna zong hi cu nunphung chungtel cu an si. Cuhna lak ah minsak phung hi miphun phun khat i an miau (identitY) alanghter tu ah abiapi pawl a si ve. Kannih miphun i akotho kan miau ah zeitin dah min kan rak isak, zeitin dah kan iauh i zeitin dah kan ttial awk a sí ´i kong hi hi cabia i caih ka timh mi a si. Min hi minung kan sinak hrimhrim ah abiapit ngaingai ca ah, kan miphun kan minsak le minttial kong hi ciammam deuh in von hlai ka duh nak a si. Hiti ttial hau i ka ruah nakchan cu nai hrawng hin sak tawn lo ning min isak le ichap le min nawnnok a tam cang i hibantuklio ah hin kan miphun i kan miau kan philhthlau sual lai ti ka ruah ca pah ah a si.

Ahmasabik ah chimhnih min le chimthum min kong ciammam nawn in ka caih lai. Achang tu ah phunmin  hmang usi law zeitin a si awk a si hnga ti kong a si lai. Mah dih cun mirang min isak kan hman mi kong tawite?n ka soi lai. Cadal dal li nak ah atu kan minttialning hi ka von thlir lai. Zeitin dah kan ttial kon hnga ti ka ttial hlan ah miphun dang minttial ciau ning ka hngalh tawk ka von langhter hmasa lai. Dal ruknak ah cun hiti hin kan ttial ah a ttha hnga ka ti mi ka ttial cang lai. Cu hnu ah mi nawl rumro icawn lo in kanmah le kan miau te in kan min cu kan isak i kan ttial ve awk a si ko ti in ka bia ka pinh te lai. Ka tum khen nakding ka duh lai ca ah khong nawn hrang nawn in ka ttial ko lai i arel tu nih aruah zia nan ka thiam piak a hau rua lai. Cun kan min kong ah ruah a herh ka ti mi ka khawmh lai ca ah ka cabia hi ca sau nawn ah aa chuah lai.

I. Chimhnih Min le Chimthum Min.

1.1. Afianhnak

Chimhnih min ka ti mi cu awchí­ chì­ hnih i kan chim mi min hi an si. Biana ah, ka min Ceu Hlun ah hin Ceu hi chim khat ah kan chim i Hlun hi chimdang in kan chim. Mah bantuk hi chimhnih min ka ti mi cu an si. Chimthum min cu Mang Tha Zi  ti bantuk hi a si. Mang hi chimkhat, Tha hi chim khat, Zi  hi chim khat?adihlak ah chim thum.

1.2.    Kan min kel

Laimin kek cu chimhnih min a si. Kan pupa chan hlan Lai tuanbia i aum mi mi min  hi chimhnih min lawngte tiawk an si. Biana ah, Buan Hril, Ngang Bawm, Dar Kulh, Tum Sing, Bawi Hau, Man Vang, Tual Sial, Mual Beo tehna. Cuhnu kan pule min zong ah chimhnih min lengmang an si. Lian Dang, No Thang, Dar Al tehna. Atu kan phun min hrimhrim hi ahlan i mi min an rak si?chimhnih min lawngte. Cin Zah, Hlawn Ceu, Zaa Thang ti in. Hi chimhnih min hi kan miphun a umka in naite tiang kan min kelte a si tiah ti khawh a si. 1962 kum tiang hmanh ah Lai min hi chimhnih min an rak si rih. Mah cu Halkha Siangrunsaang a phuahnak Nikhampa hla ah a cuang.


Kan miau  hrimhrimte ah kan thilminsakning hi chimhnih min deuh an si. Saram min, thingkung min, zuva min, hriamhrei min, zei min poh ah chimhnih min ttheo hi do a tla. Zoh usi law, zawngngiau, zukneng, anri, chawhnawn, mancuk, congkhim, laiking, tisop, a tam tuk. Khuaram min zong ah chimhnih min a tam: Zinghmuh, Lemru, Cinmual, Kimu, Letsa, Tlaisun, Nakzaang, Luivang, Kuhchah, a tor. Chimhnih min an si lo ahcun chimkhat min an si. Ruun, sia, tho, lim, tlor, zawng tehna. Chimthum min cu a tlawm. Chimthum min asi mi chim usi law, zawng-riahthla,  laiphudin, ramsaipar, uihlaihli,  tawkanuai, sarvat-cawh tehna cu an um ve ko nain iruah len hau chom an si; a tam lo. Chimhnih min hi kan minsakning kel te cu a si ko.

1.3.    Kan miphunhawi min kel

Kan miphunhawi zong hi an sakmin kel cu chimhnih min asi mi a tam. Biana ah, Lusei hi atu ah chimthum min a tam cang nain cuhlan an min cu chim hnih min an rak si ve ko. Naite mi hmanh ah Van Kham, Ro Kung, Kam Lal, Hrang Chuan, Lal Hulh ti bantuk in chim hnih min an si rih. Hlan deuh lio ah cun michia nih bawi min ruam apu mi isak ngam a rak si lo ; bawi nih an haak. Asinain 1947 kum in India ram cu zalon a hmu i bawi kel an bawinak cu India cozah nih a hun chuh dih hna. Bawi le chia an hun ibang cang. Bawi min sak a rak i-iap mi vialte an thaw a chuak cang. Cuhlei ah an ram ah thlarau tthanghhlauhnak nganpi a tlung i an Pathian min cawi pah in an fale min ah ?bawi? ti sullam apu mi ?lal? rumro hun isak a si. Cu sin cun chimthum min sak cu a dai ti lo. Atu ah cun kum 40 tang mi tam-u cu chimthum min an ngei dih cang. Asinain cu tu cu kan miphunpi tuanbia ah cun naite bia a si.

Lairam chaklei kil mi zong hi an sakmin taktak cu chimhnih min rak si dawh a si ve. Naite mi tiang hmanh ah Vial Nang, Hau Go, Thuam Hang ti bantuk in chimhnih min theih awk a tampi rih. Chimthum min angei mi hmanh hi, Thual Sian Mung B.A, i a ka chimhning ah, an min hram khi cu an nu an pale ahring hna tu (an pipu) min an co mi a si. Biana ah, Suan Za Pau va si sehlaw Suan hi cu a patar (a pa pa) min dong a co mi a si.

Ka langhter duh mi cu, Ruun le Lemru kar minung lawng si lo in kan miphunhawi dang zong hi an sakmin kel cu chimhnih min a rak si ko i beetchap chom in atu ah chimthum min ah an can bia a si.

1.4.    Halkhalei chimthum min a chuahnak

Halkhalei i chimthum min isak kan hman hi khual nawl kan icawn hnu in a si deuh. Khual nawl cawn lo te i chimthum min an rak isak mi zong apikpak cu an rak um ve: hawihlei i chuankhan aduh mi an rak si deuh (hawihleicuang i aa rel mi nih rak isak khun hna sehlaw a lo). Ka hngalh mi (Halkhalei mi) ah Mang Cung Nung  hi chimthum min an sak hmasa pawl a si. Anih cu khual nawlcawn chom i an sak mi a si lo. Cinzah Mang Ling nih a bawinak min lungriam in aa sak mi a si. Cu zong cu 1960 hnu/hrawng tthiamtthiam a si cang. Cu hlan/lio hrawng i a chuak mi hna lak zong ah chimthum min cu a um pah ko nain atampi cu an upat hnu i an ichap chom mi an si. Biana ah, Sang Bik asi ko mi nih Sang Bik Ceu ti tehna in an iti chom.

Chimthum min hun isak thluahmah a sí ¨i 1970 kum hnulei ah a si. Aruang hngalh dih a si lai lo nain ruah awk cu a um ko. Halkha khua ah Chin-U-Sí ©n Regional PartY Council zungpi a hung um i Lai bawi ah Laitlang chakleikam mi an tam. Mah cu, chimthum min ngawt an ngei. Kap Cung Nung, Khai Hmun Mang, Sing Khaw Khai, Dal Za Khup tehna. Bawi cu si fam hna kaw, an min cu a lianngan i huham a ngei. Min lianngan nih mi a cercawi i bawi zong ah a chuah deuh hna rua ti zong ah micheu nih cun ruah a si. An fale zong cu bawi fa an si i siangin tehna ah hngar le uar an si. Cu hnu ah cun Halkha hrawng Laimi zong nih an fale min ah chimthum min isak thluahmah a hung si. Cu hlei ah, Mizoram le Kawlram kal a tam. Luseilei min le Kawl min ah chimthum min a tam cang ttung i chimthum min cu Lai hna ah a lut tuk cang. Cu ruang ah cun maw a si hnga zeidek, atu cu Halkhalei Lai min hrimhrim ah chimthum min rumro a si cang i mah tu le fa min hmanh cinchiah a fawi ti lo.

1.5. Chimhnih min maw a ttha chimthum min?

Chimthum min a tthat nak cu min aa thuat lo deuh. Biana ah, mi min i aum tawn mi biafang fang li?ttial, iang, sung, par?lawng in aa dang mi chimhnih min sak itim usi law min 12 lawng isak khawh a si. Par TTial, TTial Par, TTial Iang ti bantuk in. Chimthum min cu min dang ciau min 24 isak khawh a si?Sung Iang Par, Par Iang Sung ti bantuk in. Sak khawh mi minfang a tam deuh poh ah chimthum min nih chimhnih min cu tam lei ah fak chin lengmang in a thlau, kanan i tuak tik ah. Khuate ah cun min ithuat hi duh a si lo. Khuapi chung ah cun ithuat lo awk a ttha lo. Asinain min aa thuat tuk ahcun mipalh a fawi. Min aa thuat lo ah hin mi kan ihliah deuh. Cu zawn ah cun chimhnih min nak in chim thum min a ttha deuh khann a si.

Sihmanhsehlaw, chimthum min cu laikek min kel a si lo (mi nawl cawn min a si). Cun a sau tuk i icinchiah awk ah a har. Atu ah cun bawhte min chimthum min a tam cang i icinchiah a har cang. Nau min an kan chimh hmanh ah chimh nolh kan hau lengmang. Cuhlei ah, mi min auh nak ah a laklawh. Zeitin tiah Laimi kan iauh tik ah kan min dong lei hi hman a si ttheo. Kan min hramthok changtu ti zong ah chimhnih min ah cun aa khat. Biana ah, Za Kung hi ?pa Kung? tiah auh a si tawn i Ni Thluai  hi ?nu Thluai? tiah auh a si tawn. Chimthum min bel ah cun kan minhram achang tu le kan min donghnak aa dang. Mi auhnak ah azei poh hman khawh an si ca ah vun thim colh awk ah aa laklawh. Biana ah, (keimah minsak) Mang Tha Zi hi ?TThate? tiah maw, ?Zizi? tiah dah auh a sii hnga ti in iruah hmasa a hau cang. Cun atu ah cun kan min hram i iauh zong a tam i ?nu Mang? ti zong ah ti khawh ding a si hoi fawn. Mahti cun, chimthum min hi cu auh khawh nakding a tam tuk i ilaklawh dih nak in a um. Asilole ipalh i mi auh tawn lo ning in auh a fawi. Mah cu aminngeitu ca ah cun mising mi-auh ah a cang. Cu zawn ah cun chimhnih min nih a laan.

Chimhnih min a tthat nak cu laikek min kel te a si i chimhnih min isak cu kan phung le kan miau zulh a si. Cun a auh a fawi, auh nak ah ilaklawh a tlawm. Icinchiah zong a fawi. Attial zong a fawi. Catlap le cahang zong aa daw. Min pum rak hngalh piak nak deuh zong a si i laarnak zong ah a fawi deuh. Cuca?h chimthum min nak in chimhnih min kan duh deuh nakding a tam.

Asinain chimhnih min lawng isak dih usi law iralrin awk a um ve cang. Aziah tiah, mi kan tam deuh cang i min ttha ciau duh a si fawn ca ah kan minsak ithuat dih nak lam a kau. Cun ichawhleh a tam cang, a tam chin lengmang lai i mi min min khat an chim tik ah ?khuazei anih??, ?mizei anih?? ti hal chom hau lengmang ding in a um cang. Mah hi Mizoram zong ah ton a si. An min aa khat tuk i ?anih? ti an hun chim ah ?khoika anih?, ?mizei anih? ti ruah chom lengmang a hau. (Buai tu cu an buainak tuk lo.) Cun mirang zong hi an sak min aa khat tuk ve i an sakmin lawng cun ?mizei anih kha?? vun ti chom hau an si ve. (Cu ruang ah an chungmin an hman khun nak zong a si menlai.)  Hi buai hi kan phaan a si ahcun akilnak ah kan phun min hi kan min sin ah hmanchih a hau rua hnga. Kan phun min  kan hman ve ah cun chimhnih min kan hman ko bu zong ah kan min aa thuat lo deuh kho hnga. Biana ah, Dar Kil veve an um hmanh ah an phun min tiang ikhah cu a har deuh.


II. PHUNMIN

2.1. Phunmin kan herh maw

Phunmin kan herh ati mi le kan herh lo ati mi an um. Kan pupa tu nih cun phun hi min ah an rak hmang lo (phun min cu minung min ah an rak hmang lo tinak). Minbá·­ ah cun an hman ve. An min an chim sin ah hin zeimawchel ah an rak chim chih tawn nain an min acercawi tu ceo ah an rak hman; an min ah an rak iserh lo. An min kam i an khua min an rak chimchih bantuk ceo khin an minthuam tu ah an rak iserh. Tuanbia chung mi min zong, thlanlung mi min zong ah sakmin lawng a um tawn. Mithi an ttah zong ah an phun min chim a um lo.

Phunmin hman kan herh lo ati mi i an chim ding mi cu: kannih miphun cu kan miau hrimhrimte ah phunmin kan hmang kel lo, kan herh nak zong a um lo i phunmin lo in khua kan sa kho ko ti a si. Miphun dang nawl cawn in phunmin kan hman ve nakding a um lo, kanmah le kan phungte in kan min cu kan ttial ve awk a si ko ti khi chim duhnak cu a si. Phunmin kan ibunh ruang ah hmun dang kan phunhawi he kan ichar kho deuh ti a si nain cu cubantuk i aa char taktak mi cu phuntlawm (phunhawi angei set lo mi) pawl deuh lawng an si i (Cinzah bantuk) phuntam pawl hi cu ichar hlei zong a um lo. Kan zia aa kiap lo ahcun phunkhat kan si ruang ah kan idaw deuh ti zong um hlei ti lo. Cun, kharihfa ca hawihna ah cun mi phun le mah phun thleidan a um awk a si lo; kan pawng mi dawt khawh tu hi a biapi ti zong in ti a si hnga.

Ramleng i achuak mi le cuhna i ruahnak an rawnh mi hna lak ah hin, phunmin ngeih a ttha ati mi an tam nawn cang. Midang  lak ah, Salai Daniel Sakhong nih, (pumpak biaruahnak ah) miphun dang sin kan icawh i miphun dang min kan isak len hmanh ah kan phunmin kan hman ko ahcun kum za tampi hnu tiang hmanh ah Laimi kan sinak aa hngal lai e a ti. Kan lai phun min te kan kil thluangthluan ahcun miphun dang sin ah kan tlau kho deuh hnga lo tinak lei a si. Kan pupa hman bal lo mi zong kan miphun ca i attha mi cu phan chom awk a si ko ti zong in a bia cu tthuanh khawh a si hnga. Kan sakmin lawng i min i auh hi a za ti lo; chungkhar min  kan hman a herh ko cang e ti zong in Pu Thawngling nih Saduhthah cauk ah a ttial. Aruang anih i a chim mi tu cu min kong i anmah chungkhar USA i hnahnawh an ton ning kong in ithok dawh a si. 

Atu i ka ttial lai mi tu hi cu, kan phunmin hi kan min sin ah hman a herh hrimhrim ti le a herh hrimhrim lo tinak kong a si lai lo. Kan phun min cu minung min sin ah hei hmang chih usi law (hman aa hrawt mi zong an um i) kan phung ning in zeitin dah kan hman awk a sí ¨nga i khoika ah dah kan chiah hnga i zeitin dah kan ttial hnga ti kong a si lai. Mah cu Pu  Thawngling i a caih set lo naklei khel a si.


2.2. Holh umtuning le min

Kan phun min hi kan sak min hnu ah maw hmai ah dah chiah awk a sii ti kong i keimah ruahnak ka ttial hlan ah hawi tining le kan lai bia umtuning ka ttial hmasa lai. Cu hnu ah, kan bia umtuning ngeih in kan min auhning zong a kal awk a si ti kong ah ka bia hluum kaa zuam te lai.

Mirang holh ning ah hin, mi min a hliah (identifY) tu a khua min le a sinak hi a sakmin hnu ah chim le ttial  a si?Louis the Second, Jesus of Nazareth, Alexander the Great ti tehna in. An sakmin hi chim hmasa a si i an thawhkehnak le zeidang cu an sakmin hnu ah thlaih a si. Cu ningte cun casawhsawh chung an min an ttial zong ah hin an sakmin an ttial hmasat i an cikawr min cu an sakmin i a hnulei ah an thlaih?BillY Graham, Albert Einstein, John Lenon ti bantuk in.

Mizoram mi nih mirang tining cu zei hngalh lo in an icawn i an min cu vaiminttial in an ttial ve. Mirang nih mahti cun an titer hna zong a si lai. Annih cu an siangbawite hi siangpahrang angei i phun le hram athlingthla mi, bawi le chia zong ahngal mi Englan mirang rampi fa an si i Mizoram mi cu an phun zong an zuahpiak hna i an cikawr a biapitning zong an hngalhter hna. Minttial achim hna tu zong cu anmah an si ti khawh a si. Mirang phung in, an phunmin cu an sakmin hnulei ah an chiah ve. Roliana Ralte, Siampuii Sailo, Remtluanga Pachuau, Siamthangi Hauhnar ti bantuk in an sakmin tu an ttial hmasa.

Lairam siangbawite cu siangpahrang ngei lo phun, bawi phun angei lo mi, phun le hram  zong athlir lo mi mipeem Amerikan mi an si i kan phun an kan humzualpi lo. Kan hruaitule zong nih kan phun hlampi an kan tim lo (hlohthlau hmanh an rak duh leilei rua). Atu, ramleng chuah a tam hnu ah hin miphun dang i an chung min an hman kan hmuh lengmang ttung tik ah kan phun hon hlam ve a si. Acheu nih cun an min sin ah an phun min an ttialchih. Asinain kan hman ti lo nak a sau tuk cang i a rak um tawnnak an hngalh ti lo ruang ah maw a sí¬ kan pupa phung an ruah lo ruang ah dek, kan phun min cu mirang phunmin um nak?an sakmin hnulei ah?an chiah. Kan phun min a um nakding ah cun acheu nih mirang min vuanlau an chiah cang; Ronald Hrang Pian ti bantuk in. Kan phun min cu hnulei ah lolak an thai. Mah kong ah hin ruah ciammam awk a um.

An holh ah Mirang nih adjective cu common noun hmai ah an chim. Lai nih cun ahnu ah kan chiah. An ilettalam. Biana ah, ?black horse? an ti mi khi kannih nih cun ?rang nak? kan ti. Mi min pawng bel ah hin, mirang zong Lai zong nih adjective le noun cu an umnak kan thlen tawn veve (kan thlen dih ka tinak cu a si lo). Biana ah, ?the terrible Ivan? ti lo in, ?Ivan the Terrible? an ti. Kannih nih ?Iang Men dawh? ti lo in, ?Midawh Iang Men? ti bantuk in kan ti ve (kan ti dih bel lo). Ka chim duh mi mirang he kan idannak cu, Laimi nih kan sinak hi kan min hmai ah kan chuan. Kan sinak ka ti mi ah, kan hrang, kan zo, kan cikawr, kan phunhram, kan khua, tehna an itel. Mah cu kan sakmin hmai ah lupawng ponh in kan iponh. Von tlaih awk attha mi pakhat cu: Voikhat, ka tlun ah, ?Atu hi Hnianghniang Halkha ah a um maw?? tiah ka u fanute ka hal. Anih nih, ?Midawh Hnianghniang maw awttha Hnianghniang?? tiah a ka hal colh. Kan holh umtuning cu mahti cun a si. ?Anih mizei kha?? ti si lo in, ?Mizei anih kha?? ti hi chim tawnning a si. An min kan chim hlan ah hin an min acercawitu, an minthuam hi chim hmasa a si. Zipeng Za Hu, Falam Luai Sang, anchim Zawl Tling, Cinzah Mang Hlei, vuanthok Ngun To, mitcaw Suan Thang, patthawng Ceu Nawl, mithi Fam Ki, Salai Sun Ceu, Zotung Zokaw, L. Ram Hu, Zo Lian Sang, mihrut Dawn Cin, hlasa Mah Hlawn, mipam Ni Kian, ti bantuk in chim le rel a si.

Lai Baibal Thiang bel ah hin sakmin hnulei i sinak (title) a um sual nak a um; ?David siangpahrang? ti bantuk in. Mah cu Pu Thla Sui  nih a caak. Pu Thla Sui ti ning ah cun Isarel siangpahrang ti cu a dik; ?David siangpahrang? ti bel cu Lai holh kalning a si lo. Kawl holh kalning an rak ilak sual bia a si lai a ti. ?Siangpahrang David? ti awk a si e a ti. Cu ning cun, Khup bawipa, Kharson bawipa ti tehna zong hi aa ningcang lo mi an si. ?Bawipa Pathian?, ?Bawipa Zisuh? kan ti bang in ?bawipa Khup? ti awk a si ve hnga. Hi tu hi cu bialelamphan ah ka ttial chih bia a si.


2.3. Kan phunmin um tawn nak le um ding nak

Kan sakmin hmai ah kan min thuam chiah a si kel ti cu acung ah ka taar cang. Kan phun hi kan minthuam a si ve. Mi hrihhram hlat tik ah an thawhkehnak le an phun le an chung zulh an si tawn. ?Thlanrawn Mualcin anih nih cuka cuphun anih a tthit? tibantuk in chim a si. Biana ah, Halkha Zaathang Sangtechung Uk Lian ca ah Thlantlang Cinzah Ngun Men an tthit i Dar Thlia an hrin i, Dar Thlia cu Vuangtuchung Zaang Kung nih a ron tthit, ti bantuk in an phun/chung min chim hmasa lengmang a si.

Doi Men Zukpachung Khenglawt cu Zaang Kung Vuangtuchung nih a tthit ti a si kel  lo. Khenglawt Zukpachung Doi Men cu Vuangtuchung Zaang Kung nih a tthit ti ttheu a si. A sullam cu, Khenglawt phun asi mi, Khenglawt hmanh ah Zukpachung (Zukpa te chung) i an hrin mi Doi Men tinak a si. Doi Men hi Zukpachung a si i, Zukpachung cu Khenglawt phun an si tinak zong a sawh.

Kan phun min hmai a sa ti a langh nak bik cu, min ichalh tik ah a si. Sahrang an dawi nak i min an ichalh ah siseh, thing ngan an put nak ah si seh, zaang cuai nak ah siseh, hla ah si seh, zupu kung i an itlerkhawn ah siseh, an sakmin hlan ah an phun min chim lengmang a si. Biana ah, ?Hnaisailo, keimah Mualcin Hrang Al ta!? ti bantuk, ?Cinzah Mang Hlei ka min maw dai lai e? ti bantuk in itlerkhawn a si. Mah hi micheu nih iporhlawtnak  lawng ah an phunmin in an iporhlaw tiah an ruah i, min hmai i phun min chiah cu ruamkai ah an rel. Angaite ah cun, kan holh umtuning a si ruang tu ah a si. Kan holh umtuning ah kan min hmai ah kan phun min a rat phung a si ruang ah hiti i chim a sí ¨i a si. Kan holh umtuning rak si hlah sehlaw an phun min hi an min hmai ah an chim nakding a um lo.  Kan holh umtuning le kan min umtuning tu zukung le sasul ah a langh bia a si.

Kan sinak le kan cikawr nih hin kan sakmin hi a hmaisat ti hi ka langhter duh mi cu a si ko. Mah cu mirang he kan iralkah nakzawn a si. Lai miau ning ah cun kan phun min hi kan sakmin hmai ah a um awk a si. Cinzah Lal Luai, Mualcin Than Cuh, Siakhel Chan Kung, Tlanglian Zaang Mang, Hlawnceu Erh Cin, Zaathang Rung Er, Khenglawt Rung Pian, Chuntei Mah Hliang, Sawmmal Zai Thlia, Tluangneh Hrang Lian, Zahau Mang Ve, Famcun Thla Hniang, Bawitlung Chan Or, Hlawnching Kap Mang, Thihlum Sai Iang, ti bantuk in.

Kan phun min nih hin kan minung hi a hliah (identify) khawh ve. Biana ah, zei phun poh ah Za Kap an um kho. Cu bu ah, ?Khenglawt Za Kap? kan ti ah cun, Za Kap dang si lo in, Tluangneh Za Kap si lo in, Bawitlung Za Kap zong si lo in, Khenglawt Za Kap a si tinak zong a si. Zakap Khenglawt kan ti bel ahcun sa za a kap mi Khenglawtpa ti a si hnga i aho poh a si kho. Pumpak min ah a cang kho hnga lo?Khenglawt hi pumpak min a si lo ahcun. Cun midang phun i an ngeih mi Za Kap si lo in Khenglawt phun i (<nih) an ngeih mi Za Kap (anmah Za Kap) tinak zong a si kho.
 
Phun reptak angei lo mi ca zong ruah ve a hau. ?Cu phun cu ka si? von ti awk angei lo mi asiloah aa laklawh mi asiloah mahle phun a zahpi ziar mi an um sual ah cun anmah min lila in maw, an pale min in maw, an pule min in maw, phun thar thok an duh khawh men?an phunhawi hmai an khah ahcun. Phun reptak angei ko mi hmanh ah anmah min kon an pale min kon i phun dang chuah cu aduh mi um dawh an si. Cu bantuk ah, an phun si awk ca i hman an duh mi min cu an phunmin/chungmin ah zalongte in an hman khawh ve ko hnga.


2.4. Salai le Mai

Salai le Mai hi kan miphunpi nih kan phunmin ah kan hman awk a si ti i an caih le an hman nak hi tthang hnih liam a si cang. Sianhleirun ah heh tiah hrih a si i mi tam nawn zong nih hman a rak si. Asinain sianghleirun an kaltak hnu ah cun mi tam nih an pehzulh lo. Apehzulh mi hmanh nih an nupi le min ah Mai  an telh lo i an fale min zong ah an telh hna lo. Hi min hi kan phunmin ah kan hman ko lai ti a si ahcun hi zong hi kan phunmin a umnak kan sakmin hmai tthiamtthiam ah, ?Salai Sun Ceu? ti bantuk in, hman ve ding a si hnga. Mah hi atu i kan hman lio ning zong a si. Salai le Mai kan hman ahcun kan thawhkehnak min, Cinzah ti tehna bantuk, tu hi kan chungmin ah aa cang hnga. Biana ah, Salai Cinzah Biakcung, Mai C. Biakcuai, ti bantuk in.

2.5. Miphun dang phunmin

Miphun dang hi phunmin bantuk ahmangchih mi an tam. An phun zeitin dah an rel ti cu ka hngal set lo nain, an phunmin/chungmin an chiah nak kong ah cun maivan i tam nawn ka zoh hnu ah mi tam nawn ka hal hna.   An chimhning ah cun hiti hin a si.

An phunmin/chungmin an chiahnak aa khat ciau lo. Vai  phun nih hin catlap sawhsawh i an min an ttial ah cun an chungmin cu an sakmin hnu ah an chia nain zungcazin le sohluahca ah cun ahmai ah an chiah. An ukpen mi ram zong nih mah ning cun an chiah ve ttheo, Lusei bang in. Biana ah, Indunisia te, Filipin te hi mirang i sau tuk an caamhnawh hna mi an si dawh in an chungmin cu an sakmin hnu ah an chiah. Male mi hi an min a sau tuk (chimnga min tehna an si) i an sak min khuazei i an chiah boi ka hngal lo. Kuala Lampur mi pakhat nih cun Chin Chung-Mei ti in a phun min Chin cu hmai ah a chiah (Tuluk thlak si dawh a si). India mi zong nih phunmin cu an sakmin hnu ah an ttial. Annih zong cu mirangpen an rak si ve.

Mongoloid (mi ngo niam) phun asi mi Zapan, Tuluk, Kuria, TTaivuan le Vitnam bel nih an phunmin an ttial hmasa. Afawinak i chim ah cun mirang i ukpen tuk lo mi, mahnawlkhuasa tawn, Asia chuahthlanglei mi pohpoh nih cun an sakmin hlan ah an phunmin an ttial hmasa ti awk a si. Mirang i naite tiang an uk mi Hong Kong hmanh hi an Tuluk min an ttial ah cun an phunmin an ttial hmasa ve. Phunmin/chungmin attial hmasa mi hi a milu (1998 kum ning) i tuak tik ah, Laimi le miphun fatete rel chih lo hmanh in1,540,000,000 nak tlawmlo si dawh kan si. 

An phunmin an ttial hmasa ka ti mi hna hi, Amerikan ram ah cun khompuitta nih an min a lehtalam piak hna i mirang bantuk in an phunmin cu an sakmin hnu ah a um tawn ve. Sihmanhsehlaw anmah holh i an min an ttial tik ah siseh, anmah ram ah siseh, an phunmin an ttial hmasa.

Von tlaih awk ah, Kuria ngaknu mithang  Kim Hee Sun, Choi Ç© Woo, le Park Wi Eun ah hin Kim le Choi le Park hi an phunmin an si. Asinain mahhna hi midawh minthang an si i miphun dang i an sakmin rak palh lo nakding ah an min hi phundang in ttial an si tawn. Kim Hee Sun min hi Hee-Sun Kim ti bantuk, Hee Sun Kim ti bantuk asiloah Kim, Hee Sun ti bantuk in midang theih awk in an ttial ttheo. Zapan ngaknu dawh min zong Hoshito Kei ti i aa ttial zawn Kei Hoshito ti i aa ttial zawn a si. Vitnam ngaknu dawh NguYen Thi Kim Tu, Hong MY Linda, Mai HuYen Oanh le Tran Thi Mai Lan tehna  min hramhthok zong hi an phunmin an si. Zhang le Cheng hi Tuluk phun min an si i an min cu Zhang Tong ti bantuk Cheng ݵ-Ling ti bantuk in an ttial.  Asinain USA i apeem cang mi cheukhat nih cun mirang miau in an phunmin cu an sakmin hnu ah an chiah ve.

Hi nih a langhter awk a si mi cu, phunmin achim/attial hmasa mi hi Laimi lawng kan si lo. Mi nawl aa cawn lo mi Asian chuahthlanglei mi cu kan holh umtuning zulh in kan kotho ah kan phunmin hi kan sakmin hmai ah a um.

III. MIRANG MIN ISAK HI

Mirang min isak hi ningzak a si ko nain a tthatnak a um pah ve. Atthatnak cu mirang nih kan min fawite?n an ihmahthah khawh i lau dakmak in an kan auh khawh?hawile auh kelte in. Kan Lai min lawng hi cu an thiam kho deuh lo i an kan au ngam set lo. Kei ka min haihhaih hi cu, Hlun cu chimlo Ceu hmanh an chim kho lo. Albert  von ti ah cun kum 2 ngakchia hmanh nih a duh in a ka auh khawh. Asinain mirang min isak hi ningzak a si chel a tam.

Ningzak a si nak cu, mirang hi min kong hal an hmang. An (mirang) min kan ngeih ah hin an biahal a pang khun. ?Khuazei ah dah mah min hi na laak?? an ka ti hi a tam cang. Ningzahpheng ah ?nan min cu khuazei ah dah nan lak ciau i?? ti i bo-ngal nawn zong a hau deng tawn. Annih ruahning ah cun kan cikawr zulh in phun/chung min kan ngeih awk a si i, kan sakmin hi kanmah holh a si awk a si.

Mirang min isak hi krifalei kan hruaitule nih an kan chonh tiah ti usi law azum mi an tam lai. Mirangcacawng hmasa le baibalcacawng mi nih an min hram ah mirang min cu pangpar tonh in an itonh. Mirang min isak aforh mi baibal siangin zong um dawh in an chim. Mah hnu cun hehlaw tiah mirang min cu isak ciau a si cang. Cinzah Ceu Hlun a si ko mi zong nih Albert Ceu Hlun iti a hung si. Atu ah cun mirang min tel lo i nau min isak cu santlaihlo ah rel si seh law a lo cang. Mirang holh acip lo mi fale min zong ah mirang min le Zudah min a tam. Lai auh i auh awk nih an ttha set hoi lo. Collin an ti ah cun ?pa Lin? ti awk tal a ttha rih. Deborah an ti ah Bote ti kon Rahte kon in auh a hau i a mal a dang cang. Esther an ti ah cun auh awk a ttha ti lo. Acheu nih mirang min isak hi maldan ah an rel i acheu nih tthancho ah an rel. Acheu nih sallungput ah an rel ve. Mirang min cu acheu nih sattaal an thohnak, acheu nih an izahpi. Acheu nih cun zeitilei hmanh in an ruat lo.


IV. ATU KAN MINTTIAL HI

Kan sakmin hi komh dih i ttial awk a rak si ko nain aziah dek chimkhat tete?n kan tthen i kan ttial. Acheu nih cun Asia chuahthlanglei mi cu min tthen ttial hi kan miau a si tiah an ti. Mah kong hi atang ah ka ttial te lai.

Atu CACC cattialning hawi ah hin cun, sullam lam khat angei mi biafang cu komh dih si seh ti a si. Cu ning ah cun aho min poh hi sullam lam khat ciau an ngei. Biana ah, Ceu Hlun cu asullam fonh ah ka min a ka sak tu mithinlungceucia a si nak a si ko i sullam lam dang a ngei ti lo. Cuca ah, komh in Ceuhlun tiah ttial awk a si ko. Mizoram mi nih cun mahti cun an ttial ko.

Aa laklawh mi bel a um pah. Biana ah, Ceuhlun ti ah hin ?h? hi ahmai cafang ah a va ifon kho sual i, cuti i komh sual ahcun kei cu Ceuh-lun ka si diam ai. Hi hi cu ?h? an kan hmanpining a fel lo bia a si i kan thlen lo ding asi ahcun kan ngaihthiam a hau. Cu lawng si lo in Biak Er ti bantuk hi komh tik ah Biaker tiah ti a hau i rel thiam lo ahcun Bia-ker ah aa chuah. Hi bantuk hi cu zeiti ti awk a ttha tuk lo. Ruahdamh a hau ko. Mizoram min zong cu mahti cun an si ve ko nain ruahdamh ciau a si i rel sual a um lem lo. Biana ah, Lawngtlailei Laimi min Za Hngak hi annih ttialning ah cun Za Nghak tiah ttial ding a si. An komh tik ah Zanghak ti a si i arel palh sual ahcun Zang-hak  ah aa chuah hnga. Asinain ruah damh ciau a si.  ?Lalfakawma? zong ?Lal-fa-kaw-ma? tiah rel a si bal lo. ?Sang Al? zong ?Sangal? ti i ttial tik ah aho hmanh nih ?Sa-ngal? tiah rel asi hlei bal hnga lo. Cuca ah, Laimi zong hi kan sakmin cu komhdih in ttial usi law akhante a si.


V. AN TTIALNING CIAU

5.1. An sakmin ttialning

An sakmin apeh mi tam deuh dawh an si. Kan thlang hrawng mi Malesia, TThai, Filipin le Indunisia nih cun an peh.  Zurop minttial le Aarap (Musalim) minttial an icawn zong a si kho. Mirang phun tu nih cun an sakmin cu an peh dih ko.

Tuluk thlak pawl hi atam cu an sakmin chimkhat min an si i tthen awk a um lo. Cun an ca hi asuai in suai an si i chimkhat biafang pohpoh cu hlawm dang ciau in suai dawh an si. An min zong cu chimkhat tete?n an ttial. Mirangca i an ttial zong ah chimkhat tete?n an ttial. Asinain atu hin pehttial lei an panh nawn. Acheu nih cun an peh cang. Acheu nih rinte (hYphen) an hman. Tahchunnak ah, TTaivuanpa nih cun Lai Liang-Chuan tiah a ttial (Lai hi a phun min a si). Kuria zong hi chim khat tete?n an rak ttial ve. Nai hrawng bel hin an sakmin chimkhat tete i ttial cu an hon hlawt pah. Peh dih lei an panh ve. Park Chongwon  i a ka chimhning ah cun, an sakmin hmai i a um mi an phunmin hi hnulei tthial awk ttha lo in an sakmin sin i peh hmanh an duh cang. An peh ahcun, biana ah, amah min hi Parkchongwon a si hnga i a phunmin Park hi a sakmin hnu ah thawn sual khawh a si ti hnga lo. Cu cu, ?phunmin a hmasa lai? ti mi an miphun phung pellote i an kil khawh nakding lam khat a si. Vitnam hi Laimi he kan minttial aa lo ngaingai. An min hi chimkhat tete?n adang ciau in an ttial dih ve?NguYen Thi Kim Tu ti bantuk in (NguYen hi a phunmin).


5.2. An min pum an ttialning

Chim cang bang in, Zurop lei mi le an nawl aa cawn mi nih um sawhsawh nak ah cun an sakmin an ttial hmasa i an sakminttial cu an peh dih. Mongoloid mi tam-u bel nih an phunmin an ttial hmasa. An sakminttial an tthen tawn nain atu hin peh leipang an panh ciau.

Zohchun tlak nawn asi mi cu midawh Hong MY Linda le Kim Hee Sun hi an si. Hong MY Linda hi mirang min zong a ngei ko nain a miphun minte a upat deuh. Hmai bik ah a phunmin a chiah i a sakmin (first name) ah an Vitnam min ?MY? a ttial. A mirang min cu minlai (abiapilomi) ah a ser. Mirang nih fawite?n an auh khawhnak tthiamtthiam fawn. Laimi zong nih mahti cun kan miphun min hi upat in mirang min cu (aa sak mi hmanh nih) minlai ah chia usi law ningfí­  a si deuh hnga. Cun kan phung ningte?n kan phunmin hi hmai ah chia ko ttung in mirang tehna zong nih kan phunmin a sii an hngalh khawh nak in ttial khawh a si. Kim Hee Sun nih cun an miphun sin ah Kim Hee Sun tiah a ttial i mirang sin ah cun Kim, Hee Sun tiah a ttial. ?Hlawnceu Hniangtum? ti i kan miphun sin i kan ttial mi hi mirang sin ah cun ?Hlawnceu, Hniangtum? tiah ttial khawh a si hnga.

Mirang zong hi, an sakmin hnu ah an chungmin an chiah tiah ka ti ko nain, ciammam i min dotla an ttial taktaknak ah cun an phunmin/chungmin tthiamtthiam ahmai ah an ttial ve ko. Illinois Sianghleirun i siangmi cazin cauk ah hin an phunmin lengmang ttial hmasa a si?cafangpi in an ttial hngehnge. WEBER Christine Maria ti bantuk in (Maria hi minlai a si). Mahti i min ttial hi an minttialning dotla a si. ?Full name? an ti. Um sawhsawhnak bel ah cun an phunmin cu hnulei ah an kuat i Christine Maria Weber asilole Christine M. Weber ti bantuk in an ttial. Mah cu ?prettY name? an ti.

Kha, atu tiang i ka ttial cia vial ah hin, chimhnih min isak hi kan miau kel a si i kan pehzulh awk a si ti le kan sakmin cu kan ttial tik ah kan peh dih awk a si ti le phunmin hei hmang usi law ti kong le miphun dang i an min an ttial ning ciau cu sau nawn ka ttial cang. Atu cu, ningcang ngei in zeitin dah kan minpum kan ttial kon lai ti kong ka ttial cang lai. Miphun dang ttial ning rumro icawn lo in, hrial theng zong itimh lo in, kanmahle kan miaute?n zeitin dah kan ti ve hnga ti kong a si lai.


VI. HITI HIN TIAL DING

1.    Kan sakmin kan tthen lai lo. Kan peh dih lai. ?Za Kian? ti lo in ?Zakian? tiah kan ttial lai.

Mah hi kan ram ah cun azei poh apoi rih lo nain USA hrawng ah cun a kan buaiter ngaingai tu a si. Hmahpungttin ka ser ah, ka min cu ?Ceu Hlun? tiah itthen kaw, anmah min umtuning in an ruah i an computer nih a lehtalam. Kei nih ka duh lo. ?Minttialning phun khat lawng vawleicung ah a um lo. Amerikan minttialning theng in aziah vawleicung mi nih kan min kan ttial dih lai? ka ti. (Tlawmpal ah kan icapo i, ?Ca a kan serh tu le minttial a kan chim tu cu nanmah Amerikan nan si ko i aziah nan kan chimhningte?n nan ttial kon nak lo? ka ti.) Kawlram mi cu an buai ciau ko. An min aa lettalam dih. Ka ttelifawn nih hin (ka um lo kar zong ah) keimah chawnh timh i an hmeh mi ttelifawn ngei tu min le a ttelifawn nambar le an hmeh caan a tlaih dih i cu ah cun Lai min cu alettalam in an cuang dih. Sang Cung Nung min va si seh law, ?Nung, Sang Cung? ti in, ?Rual Mang? va si sehlaw ?Mang, Rual? ti bantuk in aa lettalam dih. An minttial rak komh dih hna sehlaw an ilettalam hnga lo. Mah ruah ah cun, ka siangin min cu ka komh dih i Ceuhlun tiah ka ttial. Kan min dang an ka hal ah ?mah vial kha ka min dihlak a si ko? ka ti hna . Khompiutta cu ruahdamh thiam hlah kaw, minkhat lawng ttial cu a duh hoi lo i asikhawhnak in Ceuhlun Ceuhlun tiah an ttial. An ruahning ah cun ka phunmin le ka sakmin aa khat.

2.    Kan phunmin zong kan peh lai. Kan sakmin he bel kan peh lai lo.

Kan phunmin adang in kan peh lai i kan sakmin adang in kan peh ve lai tinak a si, phunmin le sakmin bel peh lo ding tinak. ?Hlawn Ceu? ti i tthen lo in, ?Hlawnceu? tiah kan peh lai. ?Hlawnceunimang? ti i pehdih in kan ttial pek lai lo. ?Hlawnceu Nimang? ti bantuk tu in kan peh mi hlawm hnih cu hlawm dang veve in kan ttial lai.

3.    Kan phun min kan hman hnga kan ti ahcun sakmin hmai ah kan kan chiah lai. ?Nikian Hlawnceu? ti lo in ?Hlawnceu Nikian? ti bantuk in kan ttial lai.

Hiti i kan ttial ah cun kan pupa phung kan kil a si. Mah hi ramdang kal tik i buai khawh nakding ah an rel menlai. Ruah awk a si mi cu hi hi a si. Kan miphunpi ca in khua ruah a hau. Kan miphun hi ramdang ah kan peem dih lai lo; kan kal dih pek lai lo. Akal kho mi cu kan miphun thong tampi chung ah hin zarual te kan si lai. Kan tlung tthan pek lai. Tlun duh ti lo in lohtlau aa tim mi cu mitlawm an si lai. Mahhna zawn lawng ruah naksa cun, ruah deuh awk a si mi cu kan ram i a um mi (kan miphun i 98% hrawng) zungzal kan miau kan kil nakding tu a si. Ramdang a phaan mi mitlawmte nih mahle vahvaih siaremnak ruah ah inn-um zaapi kan leem hna awk a si hnga lo.

Kan sakmin hmai i kan phunmin ttial hi aa rem ko. Attial mi miphun an tampi ve ko. Acung ah ka ttial cang.

USA sohluah catlap i minttialnak an zuahmi ah khin, phunmin a um hmasa. Achangtu ah sakmin ttialnak a si i minlai an ti mi cu a donglei ah, aduhmi lawng nih, atawinak tehna in, tial a si (IdentitY card check nak computer zong ah atawinak minlai cu a cuang lo). Lai phung i phunmin ttial hmasa cu hi zawn ah hin a rem ngaite. Minttialnak an zuah mi cu hiti hin a si (arin cung ah hin min ttial a si tawn).


FamilY Name    Given Name    Middle Name

FamilY name an ti mi le surname an ti mi hi an thawhkehnak aa khah le khah lo ka hngal lo nain, atu ah cun second/last name an ti dih ko. (Second name bel hi cu middle name a si kho. Cuca?h last name an hman deuh.) Given name ti hi first name an ti fawn. Mah bantuk ah hin Christine M. Weber min cu hiti hin ttial a si hnga:


Atu ka tining zong cu mahti hin a si hnga. Chungmin hi orhlei hriang i kan chiah ahcun Hlawnceu Keirawchung Hniangtum min zong hiti hin ttial khawh a si hnga.


Asinain kannih cu kan minttial a donghnak, kan sakmin, lengmang nih lai a rel lai ca ah atunai bantuk thlennawn hau chom nak cun form dangte iser kan duh deuh hnga. Kan minttial cu hiti hin a si awk a si:

 
Mah hi USA computer nih cun a lehtalam lai i, ?Hniangtum K. Hlawnceu? asilole ?Hlawnceu, Hniangtum K? ah a chuah lai. Sihmanhsehlaw cu cu kannih ram ca?h cun phaan awk a um lo. Min lehtalam ahmang lo mi kanmah computer te kan ngei ve te ko lai i kan buai lai lo. Kanmah duhte?n kan ttial khawh ko lai. USA i aum rih mi tu nih cun kan phunmin chiahnak kel (ahmai) ah chia ko ttung in comma te kan hman ah a ttha bik hnga. Biana ah, ?Hlawnceu, Hniangtum? ti bantuk in ttial cia a hau hnga.

4.    Kan hman taktak mi min cu kan sakmin a si lai; kan phunmin a si lai lo. Biana ah, Hlawnceu Nikian cu ?Hlawnceu? ti i auh lo in ?Nikian? tiah auh a si lai.

Kan phunmin i iauh hi kan phung a si lo. Kan khua min i iauh zong hi kan phung a si lo. Biana ah, Sakta mi pakhat hi ?Sakta? tiah auh khawh a si lo. Amah lawng Sakta a si lo. ?Sakta? cu an khuapi min (zamin) a si ca ah aho hmanh nih amah pumpak min bantuk in aa lak kho lo. A khua min i auh duh hmanh ah ?Saktapa? ti tal a hau. Mah hmanh cu auh kelning a si lo (a thlum-al lo). Phun min zong cu mahti cun a si ve. Zamin a si ca ah aho hmanh nih amah pumpak min ko bang in ilak khawh a si lo (monopolize awk a si lo). Mi pa khat a phunmin i kan auh ahcun cuti i kan auh nak sullam dangte a um. Minhngalhlo auh in maw, nehsawh auh in maw zeidang ruang ah dek a si ttheo. Biana ah, thilbiapi ngaingai mi ah phunfing upa (an phun ai aawh tu ciau) auh si hna seh law, cu zawn ah cun phun aiawh an sii ca ah an phun min in auh khawh a si men hnga. Cu bantuk hmanh ah cun a phunmin lawng ngaingai in auh a si lo. A phun min hnu ah ?-nu? kon ?-pa? kon chap a si; ?Mualcinpa?, ?Chunteinu? ti bantuk in. An phun ai a awh lo mi nih a min can ah a phunmin aa ttial ahcun ninghngal ah ruah khawh a si.

5.    Kan cem duh mi min a(n) um ahcun kan phunmin le kan sakmin karlak ah a(n) um lai. Cem duhmi min cu chungmin, pale min, vale min, nule min, mirang min tehna an si kho. Azei poh a(n) sii ah phunmin le sakmin kar ah  chiah a(n) si lai.

Biana ah, Zaathang hi chung 4 tal an um. Sangpichung, Sangtechung, Darkhuahchung, Hranglungchung ti in. Zathang Darkhuahchung Hrangkung nih a phunmin he a chung min he kil a duh ahcun Zathang D. Hrangkung aa ti lai. Khenglawt Zukpachung Rungkian fanu/nupi Suimen nih mirang min DaisY aa sak i a dihlak in aa kil dih duh ahcun ?Khenglawt Z. R. D. Suimen? asilole ?K.Z.R.D Suimen? aa ti lai.

6.    Nu nih an nule min asilole an vale min an ilak duh zong ah an phunmin le an sakmin kar ah an chiah lai. 

Biana ah, Mangcut nupi Suimen nih a va min aa lak ahcun Hlawnceu M. Suimen aa ti lai. A sakmin a hlothlau lai lo. A va min zong in auh a si pek lai lo. A phun zong a va phun ah aa cang lai lo. Kan phung hrimhrimte ah, nu va an ngeih tik ah an phun aa thleng lo; Khenglawt nu cu va a ngeih hnu zong ah Khenglawt a si ko. Mah hi mirang he kan ilawlonak a si. Mirang nu cu va an ngeih ah an vale chung/phun ah an icang i anmah chung/phun min a lotlau. An chuahkehnak an hloh. Mah zawn ah cun Mirangnu nih Lainu hi hngar awk a tlak. Aziah tiah, Lai nu cu an cikawr le an phunhram hi upat piak an si. An phun zong namhnul piak an si lo; an vale min zong rumro in hrawmter an si lo. Kan pupa phung hrimhrimte nih nu hi sawng ah a sanh hna.

7.    Fale nih aho phun dah an ilak lai?

Hringtu an pa i arsa a thah hlanchung cu fale cu an nule (pule) phun in um phung a si. An pa i arsa a thah ri in an pale phun ah ican a si. (An nu le an pa an itthen sual zong ah an pa phun ah an taang zungzal cang lai, arsa thah mi fa cu.)  Mah cu Lai phung kel a si. Lai phung ah kawlchaw manh le arsa thah i ngeih mi fale lawnglawng an pale fa ah an cang i va an ngeih tik zong ah an pale nih an man an co khawh hna. Arsa an thah lo ahcun phung tang ah ?ka fa? tiah an ti kho hna lo. An pule hrin an si ko.

8.    Do atla mi min cu sakmin a si lai. A bawm tu ah cun phunmin zong a si kho lai. Chungmin le pa min le va min le mirang min sakchom mi cu zung chuahnak ah do an tla lai lo. TTial tik zong ah atawinak in ttial an si lai.

Hi kong ah hin cun acung i ka ttial cang mi kha ka rinh lai. Bawhte kan si lio, kan lai a tlenghka i an kan sak mi min asilole zatlang theih ah phung ningte i an ithlen nak min hi zung chuah nak min dotla ah rel ding a si. Hawi hngalhlokar i isak chom mi min tehna, khuallam i isak chom mi min tehna cu do an tla lai lo.

9.    Sakmin cu lai arel tu (hrangtlai min) a si lai ca ah atawinak in ttial a si lai lo. Atawinak i ttial awk cu chungmin tehna le phunmin tehna lawng an si lai.

Biana ah, atawinak i ttial kan duh ahcun Cinzah Duhcem min cu C. Duhcem tiah ttial a si lai. ?Cinzah D.?  ti bantuk ?D. Cinzah? ti bantuk in ttial a si lai lo. Cuti i ttial a si ahcun acung i ttial cang bang in attial tu nih lungput tthate he ttial a si ko hmanh ah arel tu Laimi sin ah cun ninghngal min ah a cang deuh. Mirang ruahning i ruah bel ahcun ninghngal zong cu a um lo i Laimin isak zong cu a hau ve lo.

10. Kan min aa chan ning ah

Cafang aa channing (alphabetical order) i min ttial tik ah kan sakmin in kan chanter lai. Biana ah, Cinzah Zakung le Zaathang Bawilian ah hin an phunmin cun Cinzah a um hmasa ding a si hnga nain an sakmin in kan rel lai i Zathang Bawilian min ttial hmasa a si hnga ka tinak a si. Mincazin i mi min kawl kan duh tik ah a sakmin bak in kawl khawh colh a si hnga, a phunmin kan hngalh lo zong ah. Hi hi cu kan sakmin upatter ka duh ruang zong ah a si.

Mah cu kan duh lo ahcun phunmin in min kan chanter hnga. Bawitlung pawl min hnu ah Cinzah pawl min, mah hnu ah Hlawnceu pawl, cu hnu ah Khenglawt, cu hnu ah Zathang ti bantuk in a kal hnga. Min cazin i mi min kan kawl tik ah, a phun min kan hngalh ahcun a phun min a um nak cazin ah zoh colh khawh a si hnga. An phunmin kan hngalh lo bel ah cun akawl a har deuh hnga. Mah cu mirang tining he aa khat.


VI. KANMAH LE KAN MIAU TE SAWH

Mah miau te tlaihchan lo i mi miau tu tlaihchan hi, hringtu nu tlaihchan lo i nu-ei tu tlaihchan he aa lo. Mahle min kong ah mahle nawl ciau ti a si ko nain angaite ah cun mahle min kong ah hin mah nih nawl ngeih dih a si lo. Mah le mah min isak zong aphung a si deuh lo. Nai hrawng hin mahle min isak le ithlen le ichap a tam chin lengmang i kan hngalh tawn mi hmanh cauk i an min kan hmuh ah ?ka hngalh mi anih kha maw a sí ¨nga midang anih dah? ti in iruah a hau tawn. Kan min kan thlen le kan chap nak aruang tam bik ruat usi law, mi nawl kan icawn nak kong ruah lo awk a ttha hnga lo.

Biana ah, ?mirang nih an pale min an ilak i an min hnulei ah an chiah tawn? ti in Laimi mi tampi nih an pale min dong an ilak i an min ah an ithlaih ve. TTial Kap fa Van Lian nih a pa min dong aa lak tik ah Van Lian Kap a si i ?Pathian akap mi? asilole ?van akap mi? ti ah aa chuah, sullam dang pi ah. Cuhna bantuk pawl i an hngalh tawn lo mi cu hi hi a si. Mirang nih hin an pale min an ilak/icawn lo. An phunmin tu an ico ciau. Pa le fa cu an phun/chung aa khah ca ah an min ah aa khat mi an phun min a cuan veve bia a si. An pale min an ilak bia a si lo. Biana ah, Weber hrinsor Michael nih Weber min cu aa co i Michael Weber a si. Michael fa AnthonY nih an phun min cu a vun ilak ve tik ah AnthonY Weber a si. Weber hi a pa Michael min aa lak mi a si lo; a pa chan hlanpi i an ngeih cang mi an chungmin a si i an pa-fa nih an ilak veve bia a si. Ahmawmang (hngalh setsailo) in ilak ciau awk a si lo.

Chim a um rih ding mi cu, kanmah miphun Tidim lei Laimi nih an hringtu min cu an ithlaih ve ko ti a si hnga. Annih zong cu an pale min an ilak sí ¬o in, an pale/nule a hring hna tu an pule min an ilak bia a si. Mah zong cu an phun kil nak ca i an ilak bia a si lo; an pule philhlonak ah an ilak bia a si i an tufale zong nih ron ilak hlei a um ti lo. (An phun min cu adang in an chiah ve ko.) Biana ah, Thawng Do Cin philhlonak ah a tupa min ah Cin Lian Khup sak a si hnga. Cin Lian Khup tefa nih Thawng Do Cin min hi isak a um hlei ti lo.  Halkhalei tu ah hin cun a kan hringsortu min kan isak tthan ahcun an min ning in kan lak. Biana ah, Cinzah ah hin achan kip ah Mang Hlei an um ti awk a si. Mang Hlei an rak sak hmasa mi min hi a tu tuchin pi ah an khirh tthan. An khirh tik ah acheu lawng lak lo in a mintling ?Mang Hlei? ningpi?n sak nolh a si. Mah zong cu chungmin/phunmin a si lo. Pumpak min a si. Phun kilnak min zong a si lo. A phun min tu cu Cinzah tthiamtthiam a si ko.

Hlan deuh kan pule phun min kan ilak ahcun phunkhat unau tampi kan itlaih hna i, kan pale min kan ilak ahcun kan phunkhat unau kan hlawt dih hna tinak a si. Mah cu Pu Thawngling zong nih a ttial cang. Cun, anai tuk mi kan pule min in phun kan iserh asi ahcun mihlun ve kan sinak kan thlau lai i phungngeilo mivakvai, mipem sathlai, kan lo lai. Asiloah sal luatka kan lo lai.

Atu chan hawi sin ipawl khawh nakding ah miphun dang tining tete kan cawn ve lo ahcun hawi kan pawl kho lai lo ti cu chim a si ko nain, ahmawmang i mi nawl rumro kan icawn ahcun ning le phung he khua asa ve mi miphun ve kan sii hngalh nak kan miau (identity) kan thlau lai i ?zawng sin ah ngau ká¡®g ai? ti kan chuak te lai.

---

---