ZUBILI HI ZEI AH DAH A ṬHAT?

Ceu Hlun

Zubili zeichuaklo ngaite kan tuah lengmang ko hi zei dek a kan molh! Hi tluk kan har lio i zubili kan tuah tik ah hin, ‘zei va cang te seh, zei va chuak te seh ti dah kan duh i zei set dah kan itinh tawn’ ti le ‘leiba dah lo zei dah a chuak cang’ ti hi mibu hruaitu nih si seh, khuaruat kho aho poh nih si seh, lung ifim in ruah a hau cang.

Mah zubili kan ṭhandawn tuah kong hi Rungcin Biaruahphu ah a chuak[1] i a ṭhat nak lei i ṭial nak a um ve. Pakhat cu, khua khua khat kum 100 tlin nak zubili tehna tuah in khua tuanbia zong hon hlathlai a um deuh ti a si. Si cu a si ko. Miphun ṭhangcho deuh tu nih cun khua le ram tuanbia cu zubili tuah lo zong in an hei hlathlai i roca ah ṭhate'n an chiah ko; nain, kannih miphun cu thil pakhatkhat i a kan namchan ceo i cawlcangh kan hman tawn ca ah zubili zong san a tlaih cu a si. Lungler khua kum 100 tlin nak mekazin zong kha langhtertu pa khat cu a si. Angaite ah cun, tuanbia le robia hlai nak ah hin zubili tuah theng a hau lo. Mekazin chuah tehna a za ko.

Atu kan chim ding mi hi cu biaknak lei zubili a si. Biaknak lei zubili zong ṭhatnak peltete cu a ngei ve ko lai. A dihek he tahchunh belte ah cun amantahla a si ko. Khual thong tam dar nak cawhla le a dihek dang vialte khi a tetuai hrimhrim lo. Ram ṭhangcho cia cu va si usi law, kan ngeihhlei nih khin hei zaat seh law, cu ah cun tuah lengmang awk zong a va si ko hnga. Atu cu zei dah maw kan ei lai e, zei in dah maw lam kan pemh lai e, zeitin dah maw mihar kan izohkhenh lai e, zeitin dah maw kan thingram kan kil lai e, kan ti cuahmah lio a si. Vansang kan lamh lio a si. Rian hmanh i ṭang kho ta lo i puai tuah lei i rak ṭan cu paam lak i bawipi bawi itimh bantuk a si.

Zubili tuah hi acheu nih khua ṭhanchonak a si e an ti. Zubili timhlamh ruang i tilaak sersiam tehna, lam sial le hlei donh tehna, dum tuah deuh tehna hi a hnu ca tiang an taang i mah nih cun khua a ṭhanchoter khawh, khuate tuk cu. Asinain, Halkha ah hin akumfatin koko zubili cu aa tuah ko si kaw, mah nih Halkha khua a ṭhanchoter in a lang lo. Khua ṭhancho nak ah hin zubili thengmang a hau lem lo. Vawleicung ram le khua tampi hi zubili tuah lo in an ṭhanchoter ko hna. Zubili tuah hi ṭhancho nak tehna, fim deuh nak tehna va si seh law, vawleicung miphun tampi nih hin zubili hi an tuah leen hnga. An tuah maw ti tik ah, kan hmuh kan hngalh tawk ah cun an tuah theng lo. Krifa ram ti i ruah mi kan pawng Mizoram hmanh nih khin Gospel Centennial voi khat an tuah dah lo, zubili dang an tuah lem lo, ka hngalh tawk ah. An va ṭhangcho ṭhiamṭhiam ko. Kannih Laimi cu zubili tuah hi kan khuaram ṭhancho nak a si e kan ti belte ah cun Halkha ah khin zubili atlawmbik ah voi thum tal tuah rih ding a si; Thantlang ah voi li tal. Rezua ah voi kul.

Miphun dang hi zubili an tuah lengmang cio hnga dekmaw. Kan pawngkam cio le thawngthang i kan hmuh khawh tawk ah cun zubili tuah hi theih awk a um lo tluk a si ko. USA hawihna ah cun zubili an tuah e ti thawngchuak kan thei bal lo. Mifim ram dang Tuluk, Zapan, India tehna zong ah hin zubili an tuah thawng theih awk a um tuk lai lo dah. Zubili tuah hi fim va si seh aziah dah mifim ram ah an tuah kun lo ti hi ruah leen awk a um hnga.

Mi acheu nih zubili tuah a hrih tu hi mifim ah an chiah nawn hna. Zubili tuah hrih hi fim a si ah, aziah vawleicung mifim minthangthang nih zubili tuah hi an hrih lo? Ziah mifimfim an um nak ramdang krifabu ah zubili tuah lengmang a um lo? Ziah mifimfim tonnak conference tehna ah zubili tuah an caih theng kun lo? Asi ah, zubili tuah a ṭhat a hngal mi Laimi hi maw afim bik kan si kun? Zubili tuah hi fim, tuah lo hi hruh maw a si?

Zubili tuah lo cu hruh va si seh, Lai krifa lak i zubili tuah a hmang mi hi Baptist kan si deuh ko va si kaw, Baptist cu maw a fim bik kan si? Bu dang hi an hrut kun maw? Zubili tuah cu bu ṭhanchonak tehna a si ah, ṭhancho an duh lo maw a si, zubili an tuah lengmang cio lo?

Zubili tuah hi a ṭhat ko i tuahphu a si ko ah cun, Laimi hi rian a tam kho ding nawn kan si. Thil pa khat hmanh hi Silver Jubilee, Golden Jubilee, Diamond Jubilee, Centennial Jubilee ti in voi li/nga cio tuah khawh ding an si hnga. Krifa an can kum 50 tlinnak zubili, tipil an iin kum 65 tlinnak zubili, biakin a dir kum cuzat zubili tiehna in kan duh tik poh ah zubili tuah awk duhzat a um kho hnga dah. Asinain tuah lo i va lanhter zong ah zei a va bau fawn ṭung lo. Biana ah, Zokhua an tlak kum 103 nak zubili tehna, Calṭhawng khua i zumtu an um hmasa bik kum 76-nak zubili tehna khi tuah lo in an hei um i zei a bau lo. Diheh belte aa daw.

Zubili tuah nak ca i a chuak mi chaw hi zubili tuah ding a si lo ah cun a chuak hlei lo e ti bia zong a um. Mah zong hi a hmaan lai. A ruang cu, zulibi tangka thawh awk ah thingkep le ngacel kawl le zuar a si i zubili tuah a um lo ding ah cun thingkung le tichung i a um ding khi an si taktak ko. Cun zubili itimhlamh ah cun sazate nih heh tiah hrih le turh an si. Thawh awk a ngei set lo mi zong nih sazate hmai khah lo ah si seh, ningzah ṭih ah si seh, an tha an chuah. Cu resource cu kanmah zatlang (society) chung ta ṭhiamṭhiam a si. An chuahter ko i minhngal ah cun a taang ve lo; a va lo dih ko. Langhternak ah, 2005 kum ah Dallas khua ah Laimi Kum 100 Tlin Jubilee an tuah. Tangka thong 25 dih ding in an khaan. Tangka mah zat a chuah nakding ah cun zei hlei khi an ṭuan lem lo; an tangka hmuh cia chung in an hei thawh cio i a va si ko. Zubili cu a dih i zei a chuak in a taang lo. An tangka cu eilak.

’Zubili a tuah tu i chaw an sian poh ah zei dah kannih kan icaih’ ti zong bia caang khat a si. Kan miphun mibu ngeih mi thil zei hmanh hi, "mi ta" zoh i zoh ah cun 'kannih he zei dah aa seng' von ti awk an si taktak ko hnga. An thingram an saam leen zong ah anmah le an ram te an duh le saam dih ko hna ngat seh von ti awk a si hnga. Kan miphun thil poh "mah ta" zoh i a zoh mi, "kan ta" ti i a ruat mi tu nih cun kan miphun thil zei a paam lai hmanh ruah khawh ding a si lo. Ramlak mei a kangh hmanh ah, 'Aibur ram a kang' ti lo in '"kan" ram a kaang' ti in sianlonak ngeih a si.

Cu lungput itlaih in, krifa zubili tuah lengmang maw a ṭha, semrel i ṭhancho nak khua ruah dah ti langhternak ah, kan ram zatlang khuasak hi chungkhar khar hnih hei tahchunh hmanh usi:

Chungkhat hna cu an pa hrih nak in, an chuahni a phanh ah ar an that, an sapherh le futhlum an chuah, inpa chakthlang sawm in a fale chuahni cu sungsa te in an lawm lengmang. An ngei na lo zong in heh tiah an ṭang i an kawlzalh chom. A sunglawi ko. Asinain, camtuak an tuah lengmang nak ah an futhlum arti cu a dih. An pa nih le hlawh a tlai setsai ṭung lo. Puai tuah lawng cu a hrih. Pastor kawh le lungtluanh ah cun a fel; nain sem le rel lo, management le thiam lo a si tik ah, an nu thlawhṭuan cia cu a zut dih. An fale siagin kai nak um hlah, zawt caan i si-ai zalh nak um  hlah, thilpuan ṭha iserh nak um hlah. Hawi hngar in an um.

An inthlang hna tu cu an pa a fel. Rian ah a ṭang. Sem a rel. Khuakhaan a thiam. Chuahni le camtuak tuah tehna biapi ah a chia lo. Zei huaha lo i tangka sunghar hman a duh lo. Puai tuah sawhsawh nak men i zaanghlei va cawi zong a phu ah a ruat lo. An chungkhar hmailei ca, an fale eidin (nutrition) ca, education ca bantuk thil santlai ding ca ah an chungkhar ngeih mi resources hman a duh.

Mah chungkhar pa hnih kong a thei mi sin ah, "zei ruaram lo" ti bia theih awk va um seh law, aho an ti nak a si lai tiah dah kan ruah hnga—inchakpa maw inthlang pa dah? Hngalh a fawite.

National Day le Independence Day bantuk miphun he aa pehtlai mi camtuak philhlonak tehna tuah cu a ṭha mi a si. Tuah awk zong a si. Aziah tiah cu nih ram dawt nak le miphun kong ruah nak chance a kan pek. Krifa zubili tuah nih cun mah bantuk cu a kan pe hnga maw ti ruah tik ah tlawmte cu a kan pek ve ko lai; nain, ṭiabop khoih chuncaw funh awk i ar thah bantuk in a cawhla tu a tam deuh lai. Atu chan mifim nih cun thil pa khat khoih an duh tik ah production cost hi an tuak hmasa lengmang. Production cost a tam tuk ah cun tuah phu lo ah an ruah i an tuah lo. Zubili tehna zong cu mifim ram ah an tuah theng lo ti awk a si.

Kan ram zubili tuah khuakhaan hi zatlaang nawl laak (democracy) a um theng lo. Ahrih nih an hei hrih i, meṭing kai mitlawm nih an hei khiah. Inn-um khuami zaapi hnatlaknak laak hmasa lo in an hei timh ko, anmah nawl in. Khua a khang tu hi hruaitu upate an si ṭheu. Zubili tuah nak ca ah heh tiah ṭan a si. Inn kip nih vok irin ding, ar zuat ding, fang tun cuzat irin ding tehna in cunglei upate nih parawkrem suai a si. A hrih tu tu cu thlai khor khat a thla bal mi zong si theng lo in, an zung cabuai in an hrih ko, mi tha le mi zaang rinh in. A re a thei tu cu khua mi zaaraan. Khuapi dantat bantuk.

Inn khat hna cu an fale pa hnih an ṭa-far in taang hra an si. Boarding school ah chiah an duh hna. Mah kum ah cun an khua ah zubili hrih hna kaw ‘kannih chung cu kan itel kho lai lo e’ ti awk le a ṭhat lo tik ah, an duh zong duh lo zong ah zubili ca ah an ngeih reet a hau cang. An fale boarding school ah an chia kho ti hna lo. An fim cawn cu zaw a tla. An education cu vanchiat a tong.

Puai le zubili nih hin ngakchia cathiam nak a dawnh deuh. Taang hra ka phit kum ah hin kan khua ah zubili cu a rak um ve. A nuam taktak an ti. Kan khua mi taang hra phi ding cu zubili tuah nak tlangrian le hlacawn tehna ah heh tiah an ṭang. Zubili cu nuamte'n an hmang. Kei cu Halkha in ka tlung lo (a nipi ni lawng ah alaang in ka tlung). Hawile cu zubili cu an hmang. Taanghra cu kan phi i keimah lawng ka awng. Hawi 16 cu an sung dih. A sung bal cia zong an si. An lung a dong. An education cu zubili cun a dong.  

Zubili tuah hi a ṭha hrimhrim lo tiah kan ti hin lo. Tuah awk a sinak a um ko. Biana ah, krifa kan si kum 100 tlinnak zubili hawi kha tuah lo awk ṭha lo tluk i ruah mi a si. Aziah tiah, kan miphun tuanbia ah hin krifa i kan ileh hi social change pipa taktak a si. A biapi taktak mi milestone a si. Thlarau lei i ruah zong ah Kri chung i kan um cu Pathian mit i serthar kan si hramthok khi a si. Cu a camtuak zubili tuah cu aa dawhtlak hrimhrim mi a si. Asinain mah kan tuah izaat lo i Thawngṭha a phanh kum 100 tlin zubili adang, krifa kan can kum 100 tlin zubili adang (ali le ala) tuah cu jubilee addict bantuk a si cang. Hruh le hramh.

Nikum[2] hrawng i ka theih mi pakhat ah, Pathian rianṭuan pa khat cu khua khua sarih ah zubili an tuahpiak e ti a si. Aziah dah khuang ah an cawi lawlaw hnga lo ka ti. Zeitluk nauta dah kan si! Siangbawite kan hlawi hna ning zoh zong ah ningzak kan si  ko. Missionary cu vawleicung khuaza ah an rak kal, Afirika tehna zong ah. Acheu an temh ning cu chimhramh. Asinain, an thlarau thlaici a voi tik ah, an tefa krifa nih an missionary te cu mahtluktluk in an upat an pe theng hna lo. Cuhna i an thihhnawh mi Bawi tu an thangṭhat. Laimi cu sallungput nih a kan zelh thluangthluan ko rua lai, siangbawite cu Bawi Zisuh ringlo in kan sunh hna. Mah zawn zong hi ruah a hau cang. Anmah nih kan hmu hna seh law an ngaih a chia ngaingai ko hnga. An duh mi cu Bawipa sunparter, atu i a cang mi cu anmah sunpar. An tinh ralkah a cang. Pathian minung hi an itinh mi cu van sui luchin a si. Zubili kan tuahpiak hna ah hin, sui luchin aa tinh mi hna tlak luchin kan chinh hna bantuk a si.

Upa pa khat chim mi ah icinken awk a tlak ngaingai mi cu, "All works and no play makes Jack a dumb boy" ti te hi a si. Rian lawng ṭuan usi kan ti hrimhrim lo. Nuamhnak cu tuah pah a hau. Mah cu kan pipu chan in hngalh cia a si i, kan pupa zong nih socio-cultural festival ti khawh mi kuut phunphun an kan roh cang, Tho, Hlukhla, Hniang tehna. Mah cu kan miphun nunphung i a lut mi an si. Sullam an ngei. Ei le bar an chuak; aziah tiah mah bantuk nunphung kilkawi cu kan miphun nun nakding a si. Kilkawi a herh mi an si.

Zubili tuah hi nunphung rian a si lo. Cuca ah, zubili kan tuah lai i kan nunphung kan kilkawi lai ti awk a um lo mi a si. Zubili tuah nak ah chaw kan hman lai i kan bia kan hla le kan tuanbia kan kilkawi lai ti nak cun, kan ngeih chaw tu hi fim cawn nak ah hman deuh ding a si. Kan society i resource a um mi tu hi education & research tehna ah kan hman hna lai ti in hrih deuh awk a si. Ṭhancho nak tu hrih lo i puai tuah ṭukṭak tu hrih cun zei a chuak lai lo.

Zubili tuah cu nunphung ah a lut kho lo e kan ti ko nain, pasator zubili belte hi sunpar nak puai phun ah a lut kho hnga. Sunpar nak puai ka ti mi cu, fanu-ah, sawmtuk, bawi, khuangcawi, laamserh tehna khi. Mah bantuk sunpar nak tuah cu krifami nih kan ngol lai maw kan pehzulh hnga dek.

Ei le baar a chuak lo mi thil tuah hi kan pehzulh lai kan ti ah cun, biaknak upate zong hi sunpar nak zubili tuahpiak cio ding an si. Mihar zohkhenh hau zong hnahnilh ding. Caw si chunh awk cawk nakding zong zubili tuah nak ah hman ding. Caw cu an thih le thih. Naa cu an pulh le pulh. Non cawk lo in zubili ei awk facang tu cawk. Rungrul si cawk lo in zubili i thah i ei awk vokfa zalh. Kumvoi a chiat le thingkep par kawl. Thing vialte hau dih. Hmawng vialte ṭhiam dih. Tiva vialte si paih dih, bom puah dih. Mah cu a ṭha maw?

A ṭhat ah cun USA zong ah kan siangbawite a nung rih mi hi sunpar luchin chinh. Zubili tuahpiak. Tangka dollar thong 30 khaan. Krifabu bu khat cio nih thong 5 cio thawh. Mission tangka zong hlem thluahmah. Ngakṭah zong tangka kuat lo. Thlarau tlau tlaih zong ngol rih. Zubili tu cu a sunlawi khawh nak chung in tuah. Mah cu tah a ṭha maw?

Zei kong ah dek mithi Dr. Vum Son nih khan, "Product a um lo tuk e!" a rak ti an ti i, zubili tuah cu zoh setset ah cun:

Politically: A mandatory task for the mass, set by a handful of people without taking the consent/opinion of the pain-takers or enjoyers (i.e. the public).

Culturally: Nothing cultural.

Religiously: It’s seeking worldly crown. Nothing spiritual.

Socially: Good, especially for singles.

Economically: Waste of resources.

Educationally: Possible small source of very expensive non-formal education.

Micheu nih nilin phul lak ah kawngkeng pelh in rian an ṭuan. Micheu nih tlaih le liam kar ah thluak ro in chaw an let. Acheu nih it lo le ei lo in miphun dang kut tang ah sal chang rian an ṭuan. Mah tluk har lengmang i an hmuh mi tangka inn-um hlawhtlailo pawl i nuamhsaih nak sawhsawh men i an rak hman cu zaang a uai ngaingai ko.

Laimi nih zubili tuah kan ihngalh lo ding ah upate nih biatakte'n khua kan ruahpiak hna seh, zubili tuah nak i an chuah ding mi thazaang tu hi ṭhanchonak lei ah kan merpiak hna seh law hawi kan lo deuh phum ko hnga.

------------