KAN RAM NIH A KAN KILVEN, KAN KILVEN VE A HAU
Ceu Hlun

Lai Ram cu Pathian nih sersiam a philh e an ti tawn. Fing le tlang lawngte a si i vawlei ttha a taang lo, hmun rawn zong a um lo, suilungvar a um lo, tivapi le a um lo, i Lai Ram in zei hmanh a chuak lo. Mah bantuk ram celngel kan pupa i an rak tlak cu vanchiat ah ruah a fawi, hawi ram cio ruah lo ah cun. Sihmanhseh, vanchiat a si hnga maw ti cu zoh deuh rih a hau. Kan pawng ram zoh ve hna hmanh usi.

Kachin khi an vawlei a rum. Suilungvar in a khat. An ketang ah lunghring a um ca ah an ram cu miphun dang nih chuh an duh hna. An pasal ttha nih heh tiah an ruunveen. An vawlei tliktaak hna seh ti duh ah aphunphun in heh tiah an tthiau hna. Kawlram cozah i Peace Process a tuah cuahmah lio zong ah Pu Than Shwe te hohaat ralkap nih heh tiah an kah hna. An miphun hrawh khawh nak ah rawhralnak an ser. Bing an ciinhnawh hna, an zuarh hna, i bing zuuk an cawnter hna. An pasal ttha vialte an ram ruungveeng ding in KIA ah an lut i, a taang mi bing an pek hna. Pasal tampi hman tlak lo ah an ichuah. Chungkhar cawm kho lo in an um i, an fanule nih chungkhar cawm a hau. Zeiti ti awk ttha lo ah an duh lo mi zong an tuah. Kachin mi tam tuk an rawk. An sui le lungvar cu an miphun rawhnak ah a cang.

Shan ram kan zoh ah ram a ttha. Kawlram chung leichung thilchuak atam bik cu Shan ram in a chuak. Shan ram cu vawlei a ttha, khuati a ttha. Thlai a ttha. Lo thlawh awk a tam. Ramdang thil a luh nak nih le a si. Lo thlawh in si seh, zeidang in si seh, an icawm kho. Har lo in an nun khawh ca ah fimnak cawn ah an daithlang. An milu tam tluk in siangin an kai lo. An ram nuam ah miphun dang an lut i an chilh hna. Miphun lungthin hmanh an lak ah a zor chin lengmang. Hlanlio ah miphunpi a rak si mi, penram kaupi a rak ngei mi, miphun cu atu ah miphun dang nawl ngeih nak tang ah an um hlei ah mah miphun le ram kilven duh nak hmanh a ngei lo an tam cang. Mitam nih anmah miphun holh hmanh an thiam ti lo. Miphun zorchuk ah an cang. An ram vawlei a tthat ca ah a si tiah ti khawh a si.

Rakhine zoh rih usi. Kawl siangpahrang hmanh i rak tei bal lo mi miphunpi an rak si. Rilipi an to i eidin an fawi. Rili in an ram ah thil phun tling a lut kho. Sihmanhseh an miphun hna a ngam ti lo. Bengal in vai an ra fuan ciammam i an chilh dih hnek hna. Bangladesh-Pakistan raldoh lio ah Pakistan lei i aa ttan sual mi hna nih, ral a dih ah Bangladesh cozah hmai khaap lo in, Kawlram lei ah a ra vai i Bengali pawl cu 1970 zul kum in Rakhine ah an lut. An um hmanh kan hngalh lo kar ah milu million khat ringlo tiang in an karh. Kawlram ralkap nih rumro in million cheu an chuahpiak hna. Mah na hmanh cun tampi an taang rih. Vai cu an karh lai i kum tam lo ah Rakhine cu an chilh dih men ko hna lai. Thinphan dai lo an si.

Mah a karh cuahmah mi vai nak pawl cu Lai Ram ah hong fuan ciammam hna seh law, million cheu hmanh a ti lo mi kan miphun hi chilh ding ah kum tam a rau hnga dekmaw. Sihmanhsehlaw, kan fingtlang nih a kham hna. Kan ram fingtlang nih rili thlichia in a kan kilven bang, Bengal vai fuan in a kan kilven.

Lai Ram cu aho fuh duh lo bantuk a si bu ah, kan miphun tunmer nak ca tu ah cun miphun dang an kai ko. Mirang i Kawl ram a laak ah hin Chin Hills cu a la lo. Sihmanhseh, khua chimh kan ti hnga maw, mi pakhat lungthin ah Chin Hills laak duh nak a chuak. Mirangpi cozah sin ah a hal lengmang i ahnu ah cun Mirang nih Chin Hills cu an laak. An uk. Kan pipu cu sal ah an ser hna. A si ko nain zoh setset ah Mirang i Laimi an hrem hna le an fial hna hi Mirang miak nak ca um tuk dawh a si lo. Admin ca i a herh mi ngunkhuai pekter, lam chunhter, tehna a rak si i Laimi ca lila a rak si deuh men lai. Mirang uknak a um ruang ah formal education ah Laimi kan lut (siangin kan kai) i vawleicung tiluan sin ah kan luang ve. Mah education nih cun Laimi a kan tunmer. A kan tthanchoter. Mirang miuk an um ruang ah, anmah humzualnak bochan in, missionary Lai Ram ah an lut ngam. Social Change nganpi Lai Ram ah a tlung. Mahti cun thil ttha tu cu kan ram ah a phaan ve ko.

Vanttha kan si kan ti lai. Kan ram a chia i kalhnawh awk a um lo bang in kan ram ah miphun dang an lut tuk lo. Pu Cung Bik nih a chim i, Kawlram chung miphun ramkulh khualipi vialte ah Halkha lawnglawng hi mah miphun holh hman nak a si; miphun dang cu Kawl holh nih a chilh dih cang hna. Kawlram chung kan miphun hawi dang he tahchunh ah, atu tiang ah cun, Lai Ram cu “Lai ram” a si rih. Kan siningte in kan um rih. Kan miphun muisam kan keng kho rih. Kan holh, kan phung, kan biaknak, kan tiram kan kil khawh rih.

Kan pupa hi nichuahlei in rat i Chindwin valley in nitlaklei tlang ram ah an kai tiah kan zumh. Leilung a tthat nak le rawnram vialte lonh i tlang ramcaar an fuh hi zei ruang ah dah a si hnga ti ruah tik ah himnak ruah ah a si lai tiah zumh a um. ‘Mahka ah hin cun ral kan him cang lai’ ti in atu kan ram ah an itthumh hi a rak si lai. Mah kan pupa khuaruah cu atu tiang ah kan miphun nih kan himnak. Ro a si. Atu cu kan mit a au cang i kan ram le kan phun zeitin dah kan hmunhter lai ti cu chan thar mi kut ah a um cang.

Chanthar Laimi mi i kan ram kan humzual khawh ding ning cu:
• Miphun dang luh tamter lo kan izuam lai (innerline permit ser in)
• Miphun dang hramfek i khua an sak lo nakding in khua kan ruat lai
• Miphun dang sin ah kan vawlei le hmunhma kan zuar lai lo
• Kan ram thingram kan kil lai, cozah i a zuarthlai lo nakding in
• Kan miphun miau le phung le holh kan kilven lai
• Fimnak phunphun kan cawng lai, neek khawh lo ding in
• Miphun a ruung mi Lai Ram cozah umter nak ah kan ttang lai
• Ram a ruungveeng mi hriamtlaibu asiloah mibu tthawng kan zuat lai

Kan ram vawlei le hmunhma a chiat hi kan pawcawmnak ca ah har ko hmanh seh, kan miphun himnak le hmunh nak ca ah khuanu nih a rak timh a si kho.

<><